Мочаев: Туныктышо шуко, пыдал налше уке

Марий илышнан тачысе кечыж нерген Мер Каҥаш вуйлатышын алмаштышыже, «Марий Сандалык» журналын редакторжо Валерий МОЧАЕВ дене журналист Зоя ГЛУШКОВА
мутланен.

— Эртыше ныл ийын лектышыже куандара мо?

— Куандара. Палемдымына тӱрыс шукталтын огыл гынат, шуко шотышто ончык кайыме. Таҥастарем: Виктор Николаев годым ме жапын-жапын веле чумыргенна, кворум то уло, то уке ыле. Виктор Леонидовичым пагалем: неле годым черетдыме погыныш калыкым чумырен. Владимир Козлов годым кандаш пленум нерген увертарыме, ик гана кворум лийын. Вуйверат тыгак чумырген. Владимир Никифорович мер пашам имне гай шкет шупшын, ватыже полшен, актив пурен-лектын коштын. Тидат кӱкшытым, мер еҥ-влакын пашаче койышыштым ончыкта.

Эртыше ныл ийыште Мер Каҥашын пашаже радам дене (системно) ышталтын. Штабыште мыйын гай лӱмын ӱжмӧ еҥ-влак тыршат. Ондак Марий Эл радиошто пашаеҥ лийынам гын, кызыт мер пашашке командироватлыме улам. Кагазвиктыш сомылым пел паша кечыште Мария Ожиганова шукта. Алмаштыше семын мый кум йодышлан вуйын шогем: штабын пашаже, регион- влак дене кыл, «Марий Сандалык» журнал. Лу пленум лийын. Палемдыме ыле — кандаше. Кутыраш да йӱклаш калык ситышын лийын. Кӱлешан йодышвлакым тарватыме. Эше мом ыштыме?

Икымше. Мер Каҥаш гоч регионысо мер калык дене кыл пеҥгыдемын. Ме лектын коштынна, нуно мемнан деке толыныт. Идалыклан кок гана активист Йошкар-Оласе форумышко толын кертын. «Марий Сандалык» журналын пашаж дене верлашке чӱчкыдын лектынам, актив дене вашлийын, паша кузе кайымым тергенам, кӱлеш гын, полшен коденам. Тиде пашаште тыгак артист, «Марий Эл», «Кугарня» газет-влакын, Марий Эл радион, телевиденийын журналистышт шолыныт. Садлан Российысе марий-влак ӧпкелышаш огытыл: кертме семын ме нунылан полшенна.

— Тидын годым Марий Элысе ял дене кыл лушкыдемын огыл?

— Тыге манын ом керт. Ондаксе семынак паша каен. Кажне районышто Мер Каҥашын еҥже улыс. Кузе нуно шке пашаштым ворандареныт – тиде вес йодыш. Тидлан Юрий Русанов вуйын шоген, но тудын тӱҥ пашаже — театр. Кузе шуктен, туге ыштен. Акым пуаш ом вашке. Туге гынат палемдем: Волжскышто Галина Сергеевна Эшкинина, Провойышто Нина Николаевна Зорина, Шернурышто Сергей
Леонидович Адиганов чаткан пашам вӱденыт.

— Пӧртылына ыштыме паша деке…

— Кокымшо. Мер Каҥаш Марий Эл Культура, печать да национальность паша шотышто министерство Марий тӱвыра рӱдер дене пырля марий пайремвлаклан у шӱлышым пуртен. Марий Талешке кече, Пеледыш пайрем, Тиште кече марий илышым сылнештарат. Да, пайрем ондакат эртаралтын. Тидым министерствын йодмыж почеш Марий тӱвыра рӱдер ыштен. Но Мер Каҥашын ушнымыжо у шӱлышым ешарен. Ме ола урем дене эрташ Марий калык тисте йымаке калыкым чумырена, регионла гыч унам ӱжына. Пеледыш пайрем тунамак кумдалыкым нале, программыже пойдаралте. Марий Эл радио этнодискотекышке кум тӱжем утла калыкым чумыра. Ты кечын пашаш коштшо родына- влакат Йошкар-Олашке лӱмын пӧртылыт. Калык кумылым ончен куанет! Тыгай мыскарамат колынам: руш ӱдырамаш марийжылан йыҥгырта: «Ты на площадь сегодня не ходи, там сегодня марийцы»… (Воштылеш. – Авт.) Эн кӱчымӧ — Тиште кече. Раш идей але мартеат уке. Оргкомитетыште профессионал- влак тыршат. Кажне гана ала-мом уым темлат: ик гана книга, вес гана театр, кумшо гана лӱмгече дене кылдат. Тений ик ушан марий каласыш: йылме нерген кутырыман. Талешке кечын идейже уло, но кӱлеш семын шыҥдаралтын огыл. Тиде куан пайрем але уштен шарныме кече? Шарныме гын, изиш сынже весе лиеш, кугу айо (торжество) семын ончаш гын, тыгай кӱкшытыш
шуын огынал.

— Кечывалым шарнен уштыман, кастен талешкынам моктен мурыман дыр…

— Тыге кӱлеш ыле. Мер Каҥаш ты пайремлан сценарий конкурсымат эртарен. У Торъял район гыч Венера Петухова сеҥышыш лекте. Но пайремын шке радамже алят уке.

Кумшо. Самырык тукым дене пашам слётышто эртарена. Тиде Лариса Николаевна Яковлеван ойжо лийын. Тӱрлӧ верла гыч самырык еҥым Марий Элыш ӱжын, шкенан ончыкылыкнам чоҥена. Нуно слётыш толыт, куш логалыныт — огыт умыло. А кунам мучаште чеверласат, шинчашт йӱла. Кӧ улмым, мом ыштышашым, кузе илышашым умылат. Шушаш погын рвезылыкын чурийже дене палемдалтшаш: 600 еҥ гыч шӱдӧ наре самырык толшаш.

Лудшо-влаклан эше ик гана ойлем: ме мер пашаеҥ улына. Тидлан оксам огына нал. Чылажат чон кумыл дене ышталтеш. Кугыжаныш, кучем, тӱвыра, образований пашаеҥ-влак дене пырля марий илышыш нугыдо шӱлышым пурташ тыршена.

— Конференций-влак нерген… Мер Каҥашын шындыме задачыжевлак кузе шукталтыт?

— Шукталтыт. Задача уло формальный да содержательный. Формально, делегатым сайлымаш: тӱрыс огыл гынат, шукталтын, манаш лиеш. Палем, улыт протоколым сӱретлыше-влакат. Калыкым чумырен, делегатым сайлаш тептерышт ыш сите. Содержательный задача: шке пашам иктешлаш. Верлаште (Марий Элыштат, регионыштат) южыжлан нимом иктешлаш ыле. Уло тыгаят: пашам ыштеныт, иктешлен огыт мошто. Молан? Айдемын вуйлатыме усталыкше ок сите. Шкеже ыштен огыл да шона: нимо ышталтын огыл. Шотан айдеме еҥ пашамат ужеш, шкенжымат ок мондо. Кунам тӱшка калыкым чумырен, марий илыш нерген кутырен, делегатым сайлыме, верысе калык кучемлан, кугыжаныш ден погынлан резолюцийлык ойым темлыме, тидым кидпале дене пеҥгыдемдыме, тунам идеологий задача шукталтын. Мер Каҥаш вуйверын еҥже-влак конференцийлаште лийыныт. Лариса Яковлева кум районыш, Юрий Русанов визытыш, Вячеслав Воронцов кумытыш, Михаил Васютин кокытыш, Анатолий Иванов кумытыш, Зоя Глушкова кок конференцийыш миеныт, мутланаш, кагаз пашам виктарен колташ полшеныт. Мый латик конференцийыште лийынам. Урал, Пермь, Угарман, Киров, Шернур… Чылажым ойленат ом шукто. Эрла кудалам Шанчарашке, кумышто лиям студент конференцийыште. Мутланымашын сайын эртымыже марий калыкын шке илышлан мутым кучен илымыжым ончыкта. Тыге лийын Морко, Шернур районлаште. Мӱндыр родына- влак Мишканыште, Янаулышто, Нефтекамскыште сайын тыршат. Мокталташ лиеш Угарманым – лӱдде ойлаш тӱҥалыныт. Свердловск ушем кушкеш. Верлаште Раиса Шамратовна Попова, Маргарита Егоровна Егорова, Татьяна Анатольевна Саватеева, Игорь Иванович Губаев, Александр Яковлевич Гайсин, Семён Сергеевич Новиков сайын тыршат. Эн устан Анатолий Ильич Радыгинын вуйлатыме Одо марий ушем пашам ышта. Шукын огытыл гынат, ушненыт, мер йодышым тӧрлышыла, законым сайын кучылтыт…
Конференций пелен нуно кугу фестивальым эртареныт.

— А Йошкар-Оласе конференций тыгай ыш лий…

— Йошкар-Олаште ме утларак формальный йодышлан пижынна. Ондаксыла пелйӱд марте калыкым кучаш огыл манын. Садлан шот дене иктешленат, пайрем семын калык кумылым нӧлташат ышна пиж. Вес сценарий кӱлеш улмаш. Тиде погынымашын вес пайдажат уло: йӱклымӧ деч вара кӧн кӧ улмыжым рейтинг ончыктен. Воштончыш гай.

— Делегат спискыште коеш: чиновник- влак шукын улыт.

— Уло тыгай. Тиде мер пашаште чолгалык шагал улмым ончыкта. Марийвлак шолын илат гын, чиновниклан верым огыт пу. Тудым полшаш гына йодыт. Мер еҥ ӱҥышӧ коштеш гын, конешне, кучем еҥ шке кундемын лӱмжым арала. Марий калык погыныш толаш — тиде честь. Мутлан, Шернурышто тӱвыра пӧлкам вуйлатыше Августа Швецован чыла пашаже марий йодыш дене кылдалтын. Кузе тудым от сайле? Но кунам тудым Мер Каҥашыш темлышт, шке мутем каласышым: Мер Каҥашыште ик министр сита. Садлан шернур марий-влак «Шернур вел», «Тукым памаш», «Край Сернурский» газетвлакын редакторжо Елена Анатольевна Лебедевам сайлышт. Тиде пеш сай сайлымаш (в десятку)!

— Интернетыште Моско гыч Юрий Ерофеев Мер Каҥашым шалатен колташ темла…

— Юрий Ивановичым мый пагалем: землячество пашаште надырже кугу. Но мер пашам виктарымаште ончалтышна тӱрлӧ. Регистрацийым йодеш, чыла мер ушемым иктеш ушен илаш темла. Таче Мер Каҥаш ты пашам регистраций деч посна ышта. Закон тыге илаш ок чаре. Ты йӧн дене чыла гаяк ушем-влакат келшеныт. Ме нунын пашашкышт огына шӱшкылт. Юрий Ерофеевын темлымыжла шалатен колтена гын, мо кодеш? Ме тачысе сеҥымашыш, ятыр ий дене чын да йоҥылыш ошкылвлак дене толынна. Чыла тидым ӧрдыжк ӧ шӱкалаш? Уке!.. Таче туныктен ойлышо шукын улыт, пыдал налше уке.

— IX погын тӱҥ йодыш семын мом темла?

— Кажне форумын тӱҥ темыже лийшаш. Но марий айдеме шке поянлыкше — йылме, тӱвыра, йӱла — нерген гына ойла. Нуным вияҥден аралыман. Йылме шотышто тӱнямбалне кугу паша ышталтеш. Уым темлыше-влаклан ваштарешлышевлак чот шогат, пашам чараклат.

Ончалына тӱвыра поянлыкым. Муро, куштымаш, кидпаша, кочкыш да тулеч моло. Таче ик вере
тошкышт куштена гын, марий эстрада муро финн-угор тӱняште ик эн ончылно. Калык вургемым ме йомдаренна, но стилизоватлыме чием тунар поян!

Ончалына йӱлам. Ме Европын чий верам кучышо пытартыш калыкше улына. Ужам, кузе онаеҥ-влак тыршат, кузе Тӱҥ онаеҥ Александр Таныгин командыж дене чолган шогылтеш. Тиде куандара.
Марий йӱлана глобализаций (кереметизаций) ваштареш шога. Ончыкыжым онаеҥ радамжат кугемшаш, моло калыкат ош тӱняшке кушеч толмыжым шарналтышаш. Погынышто кеч-мо нерген ойлена гынат, ойпидышнаже ончыкылыкна нерген лектеш. Могай йӧн дене ончыко каяш — тиде тӱҥ. Мо дене погын пыта – мый палем: Мер Каҥашлан кӱштымаш дене. Ойырен налме корно гыч кораҥаш огыл, йылме, тӱвыра, йӱла верч тавадаҥ шогаш. Тыште мый эртыкым – историйым – ешарем ыле. Историйнам келгын шымлыман. Ме шкенам руш источник гыч веле палена. Европысо, Азийысе архивше, Сирийысе, Турцийысе кагазше, немыч шымлызыже мом марий нерген ойлен? А вет нуно мемнам паленыт. Кузе таче Российысе футбол клуб-влак Европа гыч легионер- шамычым тарлат, тыгак ожно Европысо тӧра-влак черемис сарзым кредалаш ӱжыныт (воштылеш. – Авт.).

— Погыныш делегатлан ятыр годым ик еҥак сайлалтеш. А культура программа тудак кодеш…

— Йошкар-Олана ныл ий жапыште чот вашталтын. Тиде вашталтышым нуно куанен ончаш тӱҥалыт, шонем. Ме уна-влакым Марий касыште вашлийына. Пытартыш кок погынышто Марий Эл радион чапле концертшым ончыктенна гын, кызыт Майоров-Шкетан лӱмеш театрын постановкыжлан тӱҥ верым ойырымо. Кодшо погынышто айо вашлиймаш (торжественный прием) мӱндыр родына-влаклан гына лийын. Тений делегатымат, эскерышымат, молымат ӱжына.

— Те председательын ныл ияш пашажым кузе акледа?

— Ме йоҥылыш лийын огынал. Историй ончыкта: ӱдырамаш кокла гыч ятыр сай вуйлатыше лектыт. Лариса Николаевнан шочмо калыкнан визитный картычкыже лияш чылажат уло: кап-кыл, тӱжвал сын, калык дене кутырен моштымыжо. Тудо — калыкнан чурийже. Ме тудым статусшылан кӧра сайленна. Россий Кугыжаныш Думышто депутат улмыжо Россий кумдыкышто кылым ышташ чот полшен. Думыштат пашажым шуктен, Марий Элыштат канен шинчен огыл. Чулым, куштылго йолан. Кузе тудо Мер Каҥашын пашажым вӱден? Ме шке коклаштына Оньыжа могай лийшаш нерген эре ойлена. Пектеев, Козлов семын шке пашажым лап возын ыштышаш але шке йырже калыкым чумырышо символ семын лийшаш? Яковлева, конешне, кокымшо сынан вуйлатыше. Тыгай вуй пелен лийшаш ӱшанле исполком. Таче исполком — Мочаев, Ожиганова да вуйверын еҥышт. Лариса Николаевна дене пашам ышташ каньыле. Тудо тыгыде йодышым тӧрлаш мыланна ӱшанен. Кӱлеш годым тудым йодмо, неле йодышым эре шотыш конден. Мер Каҥашым ӱдырамашлан вуйлаташ ӱшаныме дене ме кугу опытым погенна.

— Тугеже Лариса Николаевнам эше ик гана вуйлаташ йодман.

— Тиде йодышым Мер Каҥашын пленумжо погын деч ончыч чумырген тарвата. Вара делегат-влак шке ойыштым луктыт.

Зоя ГЛУШКОВА

Снимкыште: В.Мочаев – Урал марийвлак дене черетан конференцийыште. Д.Речкинын фотожо

Налмывер: «Марий Эл» газет