Марий талешке кече лӱмеш Сергей Никифоровын ӱмаште, 2018 ийыште, Тартушто пайрем касыште ыштыме докладшым темлена. Мероприятий вӱдшор тылзын 27-ше кечынже Литератур пӧртыштӧ эртен. Тунам Эстонийыш унала Пошкырт кундем гыч «Таныптӱр» ансамбль толын ыле.
Поро кас, пагалыме йолташ-влак, мӱндырч толшо уна-влак.
Таче ме, марий-влак да мемнан дене пырля погынышо поро родына-влак, сай амал дене тыште чумырген улына. Таче ме марий калыкнан ик эн чапле кечыжым, Марий Талешке кечым палемдена. Такше гын, шкат паледа, тиде кече 26 апрельлан логалеш. Лач мӱндыр Пошкырт мланде гыч уна-влакна Тартуш таче толын шуыныт, теҥгече нуно сай пайремым Таллинныште ыштеныт.
Шке кӱчык мутыштем мый икмыняр йодышым шергал лекнем ыле. Молан ме тиде кечым палемдена да молан тудо мыланна шергакан, кузе тудо шочын, кузе талешке-влак мемнан илышыште шочыт да кӧм тиде радамыш пурташ, молан ме нуным жаплен шогышаш да пагалышаш улына?
Икымше, мыйын шонымаште, эн тӱҥ йодышлан вашештыме годым теве мом ушышто кучыман. Акрет годсек марий-влак пеш кугу кумдыкышто шаланен иленыт. Шанчыеҥ-влакын шымлымыш почеш, илыме касвел чекышт кызытсе Тверь кундем лийын, йӱдвелне Вологда кундем, кечывалвелне Рязань кундем марте. Эрвелне гын тачысе кече мартеат марий-влак Пермь, Киров, Пошкырт, Свердловск, Одо, Татарстан мландыште чумырген илат. Молан тидын нерген ушештарем? Вет тачысе кечынат ме тӱрлӧ вере илена. Эсогыл тӱрлӧ элын чекше дене ойыралтын улына. Тачысе кечын чумыр марий чот гыч пелыже гына марий калыкын рӱдӧ верыштыже — Марий Элыште ила. Сандене Талешке кече – тиде тӱрлӧ вере илыше марий-влакым иктыш чумырен шогышо кече, илыш-вожна нерген шарныктарыше кече.
Вес могырым, тиде кече мыланна вий-куатым пуен шогышо памаш гай. Кажне талешкын пашаже мемнамат поро сомылым шуктен шогаш тарата, марий тӱснам арален кодаш полша.
Тачысе глобализаций саманыште илыш-пӧрдем тӱнямбалсе чыла калыкым ик кугу толкыныш шӱка, калык-влак кокласе ойыртемым ӱштын кышкынеже. Тыглай илышыште ме икгай вургемым чиен коштына, икгай кочкышым кочкына, мурымат икгайым колыштына, муренат тудымак, ик семынак куштена. Изи чотан калыкын йылмыштат оккӱлыш савырнен. Самырык тукымжо тудым мондашат тӱҥалын. А таче гын шукыштлан марий вургемым чиен шогалаш, марла мураш-кушташ, марла ваш пелешташ амал уло. Мом тидын дене каласынем? Талешке кече тыгак марийын тӱсшым, койыш-шоктыш ойыртемжым палдарыше кече.
Адак тыгай йодыш. Могай пушеҥге мландывалне пеҥгыдын шога? Виян, таза вожан гына! Айдемат тыгак. Мыняр келгышкырак илыш-корныжым, тукым-вожшым пала, тунарак тачысе илышыште шкенжым ӱшанлын куча. Шкенжымат, весымат пагала. Сандене ме талешкына-влак нерген мыняр шукырак палена, тунар мыланна пайдалырак. Вет тиде калыкнан эртыме корныжо. Лач нуно, талешке-влак, тиде тӧрсыр корным эрташ вийыштым, уш-акылыштым пыштеныт, пӱжвӱд ден вӱрыштым йоктареныт.
А ынде Талешке кечын шочмыж нерген мутем шуйынем. XX-шо курым тӱҥалтыште моло калык семынак, марий-влакым шкешам (рушлаже самосознаний) нӧлтмӧ толкын авалтен. Марий интеллигенций калыкын ончыкылыкшо верч мутым луктын. Садланак тургыжландарыше йодыш-влакым кугу мер погынышто шергал лекташ келшеныт. Тыге 1917 ий кеҥежым Российын тӱрлӧ луклаж гыч марий-влак Пошкырт кундемын Пӱрӧ олаштыже погыненыт. Тиде Икымше марий Калык погын лийын. Лач тыште калыкым тургыжландарыше пӱсӧ йодышлам нӧлталыныт, марийлан вияҥашыже негызым пыштеныт. Погынын пашаже годымак марий мер толкынын ик эн чолга еҥже Павел Глезденев 26-шо апрельыште Марий Талешке кечым палемдаш темлен. Вет лач тиде кечын 1556 ийыште марий лужавуй, Малмыж кундемын вуйлатышыже Полтыш, руш тӧран салтакше-влак ваштареш кредалмаште вуйжым пыштен.
Георгий Тайгилдин «Полтыш нерген легенде»
Но варажым Октябрь революций тургым, граждан сар, шужен ий, у экономикысе политик, коллективизаций, 30-шо ийласе репрессий, Кугу Ачамланде сар, а варажым совет идеологий тиде шонымашым ӱмылтеныт, атыланашыже пуэн огытыл.
Лач 1980-ше ийла мучаште Совет Ушемыште элкӧргӧ вияҥме вашталтыш дене мер илышат уеш ылыжын. Тыге 1990 ийыште марий калыкын кугу событийже лийын — «Марий ушемын» погынжо эртаралтын. Вес ийын, 1991 ийыште, икымше гана Марий Талешке кечым палемденыт. Тидын деч вара пайрем Марий Элыште кажне ийын гаяк эртаралтеш. Тыгак тиде кечым ӧрдыж кундемыште илыше марий-влакат жаплат, шке семынышт пайремлат.
1993 ийыште Марий Талешке кечым икымше гана Эстонийыштат палемденыт. Лач тиде кечылан родо мландыш марий-влакын илыме тӱрлӧ луклаж гыч куштышо-мурышо ансамбль-влак толеден каят. Эстонийысе тӱрлӧ олалаште марий калыкын тӱвыра илышыж ден палымым ыштат. Тидын шотышто марий калыкын поро йолташыже Яак Прозеслан кугу таум каласыман. Лач тудо ынде ятыр ий тиде пашам виктарен шога. А эстон да марий калыкын чак вашкылын ик амалже семын теве мом палемдаш лиеш. Лач 1917 ий июль тылзыште марий-влак Калык погын лӱм дене эстон калыклан саламлымаш серышым колтеныт. А Погынын пашаштыже эстон калык деч Александер Перкк участвоватлен.
Шӱдӧ ий ончыч, Талешке кечым палемдыме шотышто ойым пидме годым, Павел Глезденев да моло тале марий-влак калыкын эртыме корныжым ушышто кученыт да тидын годымак ятыр ончык онченыт. Полтышын илышыжым, калыкын ончыкылыкшо верч ӱмыр лугыч лиймыжым пример семын ончыктен коденыт. Шочмо калыкын эрыкан да пиалан илышыже верч тыршыше марий талешке тыгаяк лийшаш улмыжым палемденыт.
Полтыш кугыза деч ончычат марийын виян, калыкым иквереш чумырен шогышо он-влак лийыныт. Тоштыеҥ ой почеш икымше оньыжа семын Кӱваркугыза шарналт кодын. Тудо IX курымышто Виче кундемыште илен. Тиддеч вара тӱрлӧ вере моло он-влак калыкым виктарен шогеныт. Кугырак, Коджа Ералтем, Ошпондаш, Кильдыбек, Курыккугыза, Эркече, Поро Лемдытӱр, Ушлен, Товлен, Тӱрек Суртан да Чумбылат он калык шӱмыштӧ тачат илат. Шукышт нерген ни летописьыште, ни шанчыеҥ-влакын пашаштышт возалтын огыл гынат, тукым гыч тукымыш калык нунын нерген шарнымашым коден. Патыр-влак Пашкан, Чоткар да Тӱканшур нерген тачат легенде-влак калык ойышто коштыт.
XVI курымышто марий калыкын историйыштыже тура савыртыш лийын каен. 1552-шо ийыште Озаҥ ола руш кугыжа Грозный кидыш куснымеке, марий-влак тушманлан вуйым савен огытыл да эше нылле ий эрыкышт верч кредалыныт. Тышечак ме марий талешке Мамич Бердей да Качак эргыже нерген палена.
Варажым тӱрлӧ амаллан кӧра марийын илышыже мӧҥгешташ тӱҥалын. Но тунамат эрык верч шогышо лийыныт. Мутлан, Емельян Пугачёвын вуйлатыме сар жапыште Юкей Егоров шке чолгалыкше дене ойыртемалтын. А шукыштын, лым лийде калыкын ончыкылыкшо верч тыршыше-влакын лӱмыштымат огына пале.
Лач XIX курым мучаште, XX курым тӱҥалтыште калыклан у корно почылтын. Тунамак марий тӱня, ончыкылыклан ӱшаным пуен, ятыр лӱм дене волгалт каен. Тӱҥалтыште кугу пашам просветитель-влак Сергей Нурминский, Николай Никольский, Павел Глезденев, Валериан Васильев, Тихон Ефремов ыштен шогеныт. Нунын тыршымыштлан кӧрак марий интеллигенцийын икымше толкынжо кушкын шуын. Тиде марий сылнымутлан негызым пыштыше Сергей Чавайн, драматург Майоров-Шкетан, этнограф Тимофей Евсеев, семсымыктыш мастар-влак Иван Ключников-Палантай ден Яков Эшпай, сӱретче Александр Григорьев, актёр Йыван Кырла да моло шуко чолга марий-влак. Тидын годымак эше икмыняр лӱмым палемдыде ок лий. 1920-шо ий 4-ше декабрьыште марий автономийым шочмыж нерген увертареныт. Тиде пашаште Владимир Мухин-Сави, Сергей Черняков ден Иван Петров тыршеныт.
Варажымат тале марий-влак лектынак шогеныт. Кугу Ачамланде сарыште 15 марий айдемылан Совет Ушемын геройжо лӱмым пуеныт. Нунын коклаште Сергей Суворов, Зинон Прохоров да молат. Тылеч варат лӱмлӧ марий-влак шке пашашт дене чапланеныт. Эн ончыч Валентин Колумбын лӱмжӧ ушыш толын пура. Тачысе кечынат калык верч тыршыше чын марий чонан мер, тӱвыра, кугыжаныш пашаеҥ-влак, шанчыеҥат улыт. Нунын лӱмыштат жап эртыме семын калык чонеш курымешлан возалт кодеш. Вет кугу пашан акше тора гыч сайрак коеш.
Мучашлан теве мом каласыме шуеш. Шке Талешкына-влакым ме саклышаш да поро пашашт нерген шарнымашым шинчасорта семын аралышаш улына. Нуно чумыр марий калыкын, мемнан кажныжын, тачысе кечынат ты тӱняште марий семын аралалт кодмыжын негызше улыт. Нунак мыланна ончыкылык корным волгалтарен шогат.
Сергей Никифоров
MariUver 