Тале шымлызе, историк-краевед Михаил Сергеев

Эртыме корнынам эркын-эркын историйын пуракше леведеш. Тидын дене ӱчашаш неле. Жап шкенжыным налеш, манме семынак. Но историй пуракым жапын-жапын от почко гын, тудо чылажымат нелын колтен кертеш.

Мыйын ик палыме йолташтем манме семын, «Кызыт ынде Ленинжымат огыт пале дык, мом нунын дене мутланаш лиеш…» Тудын ойыштыжо чынже моткоч кугу. Шке жапыштыже мемнан тукымнам «Ленин кочан уныкаже улына» манын мокталтен муралтыктат ыле. А таче у тукым вес семын «муралта»: «Мыйын кочам Ленин огыл, а Миклай…» Чын, мыскара йӧре ойлаш гын, вет меат, Ленин кочан уныкаже-влак, йӧршын пален огынал, кӧ тугай улмаш «Миклай кугыжа». Вара гына тудын Николай-II улмыжым пален налынна.

Но мый кызыт Юмо нергенат огыл, кугыжа нергенат огыл, а тыглай марий ялеш шочшо, самырыкнекак историй да сылнымутлан кумылаҥше, Юлсер кундем Корамас велне Чодыраялеш кушшо Михаил Тихонович Сергеев нерген возем. Ты мутым тарваташ кок кугу амал уло. Икымшыже – тиде кугу эрудициян, лым лийде да келгын шымлыше историк, суапле пашам ыштен кодышо айдеме. Вес могырым, Михаил Тихонович – студент годым университетысе мемнан туныктышына. Чын, тудо туныктен «КПСС-ын историйже» предметым. Но вет ала-кӧ ала-кунам «Юмын законымат» туныктен. Кеч-кузе гынат, нуным когыньыштымат туныктышо манына.

Таче нӧлталме темыланна келшен толшо тат-влакым гына тарватена. Вет айдемын илыш корныжым тӱрыс почын пуаш шымлымашнат, палымашнат, жапнат ок сите.

Нуным жап терген да илыш корныш луктын

М.Т.Сергеевын шочмо жапше – 1926 ий 15 июль. Ийгот шот дене ончалаш гын, самырыкнек неле корным эртыше тукым гыч. Мутлан, шучко сар тӱҥалтышым налаш гын, нуно улыжат 15-16 ияш гына лийыныт. Туге гынат, лачак нунын ӱмбак тӱрлӧ неле паша возын. Нӧргӧ улмыштым ончыде. (Мыйын авамат тиде ийыштак шочын, сандене мый тудын каласкалымыжым пеш сай шарнем). Мутлан, нунын таҥаш, 1926-1927 ийлаште шочшо-влак, Кугу Ачамланде сарыш наҥгайыме самырык рвезе-влак кокла гыч пытартыш лийыныт. Ятырышт немыч-влак дене кредалын огытыл гынат, япон ваштареш пеҥгыдын шогеныт. Тыгай-влакымат шагал огыл палена.

А Михаил Сергеевын илыш корныжо тунемме велке савырнен да шкешотан пӱрымаш йогыным почын. 1939-1942 ийлаште Кужер да Сотнур кыдалаш школлаште тунемын. И жап Арын школышто туныктен. 16-17 ияш рвезе Сотнур район «Большевик» газетын ответственный секретарьже лийын. 1943 ий ноябрь гыч 1946 ий декабрь марте Мӱндыр Эрвелне служитлен. 1945 ий август-сентябрь гутлаште Японий ваштареш кредалме сарлаште участвоватлен.

Сар пуламыр деч вара тӱрлӧ кундемласе редакций да партийный пашаште лийын. Но шинчымашым нӧлтыде кертын огыл. Сандене 1954-1959 ийлаште Н.К.Крупская лӱмеш пединститутышто шинчымашым налын. 1971 ийыште «Марий АССР-ысе партийно-советский печатьын шочмыжо да вияҥмыже (1918-1925)» темылан историй науко кандидатлык диссертацийым арален. 1973 ий март тылзе гыч тӱҥалын, 1990-ше ийлаште саман кумыкталташ тӱҥалмешке, Марий кугыжаныш университетыште туныктышо да доцент лийын. 1990 ий 14 мартыште М.Т.Сергеевлан «РСФСР культурын сулло пашаеҥже» чап лӱмым пуэныт. Тиддеч вара историк-краеведын суапле сомылжым да шкенжымат пуйто «монденыт». 1999 ий марте ик кугу наградыжат уке.

Кӱрышталтше курым вашталтыш

А кӱлеш лийын мо 1991-1992 ийлаште кумыкталт-вашталтше саманыште «КПСС-ын историйжым» туныктышо науко кандидат? Тиде саман сапналтышыште ончычсо ушан еҥ-влак ӧрдыжкӧ шӱкалалтыныт. Шӱкалалтыныт нунын суапле пашаштым шотыш налдеак. Сандене М.Т.Сергеев студент-влакым туныктымо сомыл деч торла. 1993-1996 ийлаште «Шарнымаш книгам» («Книга памяти») ямдылымашке шке вийжым пышта. Но тудын савыктен лукмо ончычсо книгаже-влак мыланем (да тунамсе моло ятыр марий еҥланат) моткочак шерге лийыныт да тачат тыгаяк кодыт. Вет тушто тынар шуко архив материалым кучылтмо, почмо, калыклан намиен шуктымо. Тыгай книга-влак коклаште мыланна эн ончычак «Нуным калык шарна» (1972, историк М.Исиметов дене пырля ямдылыме), «Фронтовик-влак» (1975), «Сатак корно» (1985), «Тӱрлӧ вашлиймаш» (1988) да молат пеш шерге улыт. Тынар архив материалым пургедаш, погаш уста шымлызе гына лийме шагал. Тиде сомыллан шочмо Марий кундемым да шочмо марий калыкым кугун йӧраташ да пагалаш кӱлын. Айдеме шот дене, тудын тӱняончалтышыж дене аклаш гын, Михаил Тихонович лач тыгай лийын.

Тидымак пеҥгыдемдат А.Эшкинин, Н.Бутенин, С.Черняков, Я.Суворов, М.Якимова але Б.Япаров да моло нергенат савыкталтше шӱдӧ дене тудын материалже-влакат.

Пачер – архив – тоштер…

Тунам ойлат ыле: Михаил Сергеевын пачерыштыже шотлен пытарыдыме архив материалын копийже, фронтовик-влакын серышышт да шуко-шуко ала-могай материалат уло. Но илымыж годым кӱлеш семын аклыдыме краеведын погымо материалже, шымлызын уке лиймекыже, тӱрлӧ вере шаланен. А вий шулаш тӱҥалмым шижмекыже, шымлу ийым эрталтыше айдеме, шке погымыжым утларакше Кокласола школ тоштерыш, культпросвет училищыш да икмыняр моло вереат пуэден.

«Кугарня» редакцийыште пашам ыштымем годым ме 1998 ий мучаште Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштерым почна. Тыглай каласаш гын, тоштерым. 1999 ий шошым мемнан деке Михаил Тихонович икмыняр гана толын кошто, ончалаш, мом ышташ шонымынам пален налаш. Тунам тудо кажне гана мыланна сумка дене (нумал кертмыж наре) 1954-1970-ше ийласе пеҥгыде ком дене комыжлымо «Ончыко» журналым кондедыш. Тыгодымак Москошто 1930-шо ийлаште савыкталтше икмыняр книгам тоштерланна пӧлеклыш. Мутат уке, ме скромныйрак лийынна, сандене шымлызын шке темлымыж деч коч йодын налаш тоштын огынал. А кӱлеш ыле, очыни… Нуно тачат мемнан чондайыштына (фондыштына) шергакан экспонат семын аралалтыт. Печать пӧртыштӧ улмына годым мемнан деке пурен-лекше-влаклан ятыр гана ончыктенна, каласкаленна, ушештаренна. Варажым нине журнал тоштер пашам шуктымаште (поснак В.Колумбын вич томан ойырен чумырымо ойпогыжым ямдылыме годым) кугу эҥертыш лийыныт.

Юлсер кундемыште шке землякыштым пагален огыт мошто

Михаил Тихонович Сергеев, тудын историк-краевед сомылжо да пӱрымашыже нерген шонкален-вискалыме годым мыйым эреак ик йодыш тургыжландара: а молан мемнан Волжский районышто шкенан землякна-влакым тачат пагалаш, аклаш да нунын лӱмыштым кӱшкӧ нӧлталаш условий уке? Условийже – Волжский районын тачат шке краевед тоштерже уке. Намыс огыл мо? Вет эсогыл экономике шотышто лушкыдо манме Килемар але Кужэҥер районышто шке краевед тоштерышт уло! Тугеже Волжский районышто марий историйым тачат огыт акле, огыт переге, самырык тукымлан огыт ончыкто! Шолдыра шомак дене гына каласаш кодеш – тачат тыгаяк сӱрет, нимо вашталтын огыл. Тачат районын краевед тоштержым почмо йодыш шояк йылморгаж-влакын йылмыштышт гына.

Вес йодышат тургыжландара: Волжский районысо изи тӧра-влак шке лӱмлӧ землякыштым илымышт годымат, уке лиймекыштат пагалаш тунем шуын огытыл. Эсогыл тачысе кече мартеат. Мо тиде? Тӱргоч кышкалалтше эгоизм? Тиде тӧра-влак Юлсер кундемеш шочын кушшо ушан-шотан марий-влакым шке коклашкышт пуйто ынешт пурто. Нунышт кеч Москошто, Йошкар-Олаште але Озаҥыште илат гынат, нуным калык дене вашлиймашке огыт ӱж, мероприятийым огыт эртаре. Ятыр тале волжанинын лӱмышт историй пурак йымаке логалеш. (Йодса нунын деч кӧ тугай уста йылмызе да чоҥызо-инженер-конструктор В.Ефремов манын – шоягоремым гына удыралыт. Эсогыл профессор Л.П.Грузов але драматург да кугыжаныш пашаеҥ Миклай Рыбаков шотыштат лачак Пӧртанур кундемысе еҥ-влакак гына палат. Тидыжат инициативный еҥ-влакын тыршымыштлан кӧра гына). Эсогыл историеш пеҥгыдын палемдалт кодшо лӱм-влакымат тӧра-влакын пагалаш шотышт уке: Икумари (Г.Леонтьев), С.Чавайн, Тыныш Осып, Д.Адаев (Ильин), А.Эшкинин, О.Войконова, В.Никифоров… да эше шӱдӧ наре моло еҥ… Мо тиде тыгай? Марий еҥлан марий историйыштым мондыктарынешт але просто йолагай да акылдыме улыт?!

Южгунам мыланна маныт: «Мемнан районышто Зинон Прохоров лӱмеш тоштерна уло». Уло, но Карай тӱвыра пӧртысӧ пӧлем нерген ойлаш гын, тудо тоштер манмылан пеш шыгыр. Экспонат-влакат мом 30-40 ий ончыч ыштен кодымо, тугакак гына вераҥыныт. Эн тӱҥжӧ – ик еҥлан да ик темылан гына пӧлеклалтше тоштер нигунам краевед тоштерым алмаштен ок керт. Налза Сотнур, Корамас, Шайра, Пӧтъял, Азъял, Учимсола, Карай, Парат, Памар, Упшер кундемлам – кажне кундемжын шке тӱс-ойыртемже, сӱан да пайрем вургемже, шке историйже, чолга еҥже-влак… Но тӧра-влак нунын нерген материалым погаш огыт кумылаҥде, шкештат сомсора гына коштыт.

Угыч М.Т.Сергеев деке пӧртылына

Тура каласен ом керт, 1990-ше ийлаште Корамас школышто М.Т.Сергеев дене вашлиймашым эртареныт мо? Школын историешыже кузе тиде лакемалт кодын? Тунемше-влаклан тыгай тале землякышт улмо нерген каласкаленыт мо? Очыни, лийыныт вашлиймаш-влак, вет школышто эреак кӧ-гынат историй йодышым шинча ончылнак кучаш тырша. Мутлан, молан Корамас школлан М.Т.Сергеевын лӱмжым пуаш огыл? Мемнан шонымаште, тиде историй чын дене тӧр лиеш. Михаил Тихоновичын лӱмжӧ дене Сотнурат чак кылдалтын. А молан Сотнурышто тыгай мероприятийым эртараш огыл? Вет Сотнуреш «Ару Элнет» лӱман историй-этнографий да сылнымут тоштерым почаш тӱҥалмекына, Волжский районысо тӱвыра пӧлкан вуйлатышыжым мемнан ваштареш шогалтышт да ик серышыштыже тудо тыгай вашмутым пуэн ыле: пуйто тӱвыра пашаеҥ-влак историй дене кылдалтше пеш шуко мероприятийым Сотнурышто эртарат. Серышыже уло, но тушто шоям серыме лийын. Молан манаш гын, тиде жапыште ни С.Чавайнын шочмыжлан 130 ийым (классикна Сотнур кундемыште шке туныктымо корныжым тӱҥалын да 7 ий туныктен илен, ятыр произведенийым лачак тыште илымыж годым возен!), ни Тыныш Осыплан 125 ийым иктат ыш палемде. Вараже тыгаяк, копирке гоч колтымо гайрак серышым район вуйлатыше Т.А.Ильина дечат налынна.

Иктыже чотак ӧрыктарен: Сотнурым кумда историй дене кылдалтше кундемлан шотлат. Но ик исторический мероприятият Сотнурышто эртаратын огыл. Эн шучкыжо – «Ару Элнет» тоштер-комплекслан корным петырышт, сай тӱҥалтышым тӱнчыктараш тӧчышт. Да тушто мемнан олмыктымо 120 квадратан метр кугытан шым пӧлем угыч вӱдыжген да пунышкен шога, намиен темыме экспонат-влак 3 ий наре пуракыште почаҥыт. Тыгай лияш – вредитель лияш кӱлеш (тидын нерген мый глава Т.А.Ильиналан ик гана гына огыл луктын ойленам). Икманаш, шочмо кундемлан ярак ышташ шонышо-влакым тӱнчыктарат, а шкеныштын тидлан шотышт огеш сите. Тиде – районысо калык ваштареш виктаралтше ик эн уда койыш.

Аудио-(видео)-конкурс нерген икмыняр мут

Да, тидын нерген ме «Марий ушем» мер организаций гоч икмыняр кече ончыч увертаренна ыле. Тунам тиде серыш-увертарымаш лийын. Лишыл жапыште ты таҥасымашын условийжым пеҥгыдемдена да тудын дене палдарена. Кызыт ешарен увертарен кодена: 2021 ий май мучаш – июнь тӱҥалтыште краеведений дене кылдалтше конференцийым Сотнур кундемыште эртарена. Темына тыгайрак лиеш: «Сотнур кундем марий калыкын историйыштыже». Теме-влак тӱрлӧ лийын керыт. Тидын нергенат ешарен увертарена.

«Марий ушем» мер организаций, «Чоткар патыр» тоштер-комплекс да «Ару Элнет» историй-этнографий да сылнымут тоштер-комплекс марий историйым шымлаш, аралаш да ешараш, калык коклаш шараш ӱжыт. Тидым ме чап дене (достойно) ыштен кертына манын пеҥгыдын ӱшанена.

P.S. Тиде статьям ямдылыме годым С.Г.Чавайн лӱмеш калыкле библиотекын «Марий кундемын историйжым шымлыше-влак» серий дене лукмо, «Михаил Тихонович Сергеев» лӱман книгасе факт-влаклан эҥертыме. (Йошкар-Ола, 1997).

Палемден кодена: тиде 4-ше выпускышто М.Т.Сереевын 1273 савыкталтше статьяже, шымлымашыже ончыкталтын. (А мынярже савыкталтде кодын да 1996-1999 ийласыже тиде спискыш пурен огыл). Тыгодымак 30 наре почеламут да руш йылме гыч кусарыме 10 утла произведений ончыкталтын. Тидыже Михаил Тихонович марий йылмым сайын палыше, тудым йӧратыше да ончыкыжымат вияҥже манын тыршыше марий айдеме лийын манаш чыла амалым пуа.

Лайд Шемйэр,
12-13 январь 2021 ий