Марий йылме… Шочмо йылме… Тудо кажне марий еҥлан илышыж мучко эн ӱшанле, эн шергакан йолташ семын лийын кодшаш. Кеч-кушто лият гынат, шочмо йылмын мутвундыштыжо улшо шомакым колын, чонлан ласкан чучын колта. 2011 ийыште Суоми мландыште лиймем годым Тарту олаште финн-влакын марла кутырымыштым кольымат, мӧҥгыштем улмо гаяк чучын колтыш. Моткоч куанышым: финн-влак шке кундемыштышт эсогыл марла кутырат! Тунамак вожыльым: мый нунын дек унала миенам, а нунын йылмыштым ом пале… Тау йолташемлан, финн шанчыеҥ Эса-Юсси Салминенлан, мылам вожылма гыч лекташ полшыш: ончыкыжым тунемеш, садлан кӧрак кызыт Суоми мучко иктым да весым ончыктен коштам, мане. Шочмо йылмынам йӧратыме кумыл лиеш гын, йылмыштына улшо мутвундым шот дене кучылтына гын, мемнан ончыкылыкна сай лиеш. Вет йылмым йӧратымаш – тиде кузе лийын туге кутыркалымаш, возкалымаш огыл, а тудым сайын, тыршен тунем шогымаш, тудым келгын умылымаш да сӧралын ойлен-возен моштымаш.
Тидым возаш мыйым кечын гаяк Марий Эл Радиом колыштмем таратыш.
Шарнеда: кодшо курым мучаште — у курым тӱҥалтыште марий мутвундынам пойдарыме шотышто шагал огыл шомак йоҥгалте. Тунам южыжо вес йылмыла гыч кӱсынлымӧ шомак-влакым йӧршешат кучылташ огыл, нунын олмеш шкенан, марий йылмыналан келшыше, марла йоҥгалтше мут-шамычым ышташ кӱлмӧ шотышто шуко ӱчашышт.
Тиде сомыл тунам воранен кайыш – у мут-влак шочыч: тӱвыра (культура – ӱвырала кеч йоҥга манын ойлышат ыльыч), кончер (сцене) да тулеч молат. Чыланак мо вара йылмыштына пеҥгыдемдалт кертыч? Уке, шол, молан манаш гын марий калык уке гыч (искусственно) шонен лукмо шомак-влакым нигунам шке мутпоянлыкышкыже ок пурто. Но кылме тылзын 28-ше кечынже Марий Эл Радиом колышт шинчышемла тыгай ойым кольым (ойжо марла шомак-влак денак йоҥгалте): «… ынде ме руш улына…» Вигак ушемым «кӱдырчӧ» рашкалтыш: марий шочынат гын, рушышкыжо кузе савырнен кертынат?! Йӧра, вӱдышӧ йоҥылыш ойлен колтен докан: рушаҥынна маннеже улмаш докан. Но теве кунам тыгай ойым колам, тунам, чынжымак, Марий Эл Радион вӱдышыжӧ-влак деч шинчаваш йодмем шуэш: «Те марла кутыреда але маорила?» А ойжо тыгай: «… шке шонымашда дене пайлалтса…» О, юмашне! Чын марий еҥ нигунам (!) тыге огеш ойло! «Шке шонымашда дене (мемнамат) палдарыза, шонымашдам ойлыза, шонымашдам увертарыза…» ойлаш гын, марла ок йоҥго мо? «Чыла кумылан-влак диктантым возат». Кумылжо мыняр уло: икте, лу, лучко? Мыйын шонымаште кумыл кок тӱрлӧ веле лийын кертеш: весела, поро, нӧлталтше, тулеч моло да шӱлыкан, осал, волышо, тулеч моло. А кӱлеш ыле «Кумылан чыла еҥ диктантым воза» манаш.
«Мемнан деке лекса, йыҥгыртен каласыза.» Тиде предложенийым айста руш йылмыш кусарена: «Выходите к нам, позвонив, скажите». Мемнан деке манмеке, очыни, кушко лекшашыжымат палдараш кӱлеш – кудывечыш, уремыш але эше иктаж-могай оҥай верыш? А марла вет моткоч раш, утым пӱтыркалыде, сайын гына каласен пуаш лиеш: «Мемнан деке йыҥгыртыза, каласыза». Тыге огыл мо?
Марий Эл Радиошто чыла гаяк вӱдышӧ «улыт» шомакым кучылташ йӧрата: каҥашен улыт, миен улыт, толын улыт, каен улыт да тулеч моло. Умылем: возышо журналист тиде уто шомакым шке серымаштыже кучылтеш гын, статьяжын кужытшо кугемеш, тугеже гын, гонораржат кугурак лиеш. Но радиоштыжо эфирын кажне секундшо шерге огыл мо?
Марий Эл Радион вӱдышыжӧ-влакын эше вес йӧратыме шомакышт уло: ЫЛЕ – налын ыле, толын ыле, миен ыле да тулеч моло.
Весе нергенат возаш кумылем пешак кугу. Чот мут пелен лӱм мутым да глаголым кучылтмо шотышто. Мутат уке, посна книгалаште, газетлаште але журналлаште савыкталтше сылнымутышто тидлан вашмутым муаш куштылго огыл. Ушышкына кузе толын пура – туге ойлена. Чын ойыш огына шу дыр. Шымлызе-влак ятыр ий годсек ойлат: подлежащий чот мут да лӱм мут дене каласалтын гын, сказуемый-глаголжо единственный числаште лийшаш, тыге нунын коклаште грамматический согласований шочеш: сказуемыйже подлежащийысе лӱм мутлан келыштаралтеш. «Марий орфографий мутерысе» (1972 ий) 19-ше правил темла: «Шотлымо чот мут, тыгак шуко, шагал, тыр, тӱрлӧ шомак почеш шогышо лӱм мут единственный числаште возалтеш». Раш: лӱм мутшо единственный числаште гын, сказуемыйжат тыгаяк числаште лиеш. Но ала-молан дыр тиде правил йӧршешат шотыш ок налалт. Чын, 1992, 2011 ийлаште лекше «Марий орфографий мутерлаште» тиде правил уке, тугеже, манмыла, правил уке гын, кузе шонена, туге возена, ойлена мо? Шанчыеҥ-влак дене келшаш логалеш: тиде правил такшым орфографий дене кылдалтше огыл – вет орфографий шомак-влакым чын возымо шотышто умылтарымашым пуа. Теве Марий Эл Радион эфирже гыч ик пример: «Роспотребнадзорын палдарымыж дене икмыняр школлаште класс-влакым петырат». Мый гын тыште вигак кок йоҥылыш ужам: икмыняр школлаште Роспотребнадзорын палдарымыж дене веле класс-влакым петырат мо? «Икмыняр школлаште…» Чын, икмыняр шомакым 1972 ийысе Марий орфографий мутерысе 19-ше правил пуртен огыл, туге гынат тудо тыгак, шуко, шагал радамысе значений денак кучылталтеш, тугеже икмыняр школышто лийшаш.
«Мемнан деке йыҥгыр пурен». (К нам поступил звонок.) Вигак йодмо шуэш: кузе пурен – ошкылын, тӧрштылын, нушкын але эше иктаж-кузе? Мый гын умылтарен ом мошто. «Мемнан деке йыҥгыртат але йыҥгыртеныт» манаш мо мешая?
«1829 ийыште Арарат курыкыш икымше гана кӱзымаш лийын». (В 1829 году на гору Арарат впервые состоялся подъем.) Мыняр йоҥылыш муда? Туге шол! Рушла кузе возымо, марлат тугак каласыме, но марла огыл йоҥга! Марий кугыжаныш университетыште мемнам, студент-влакым, кусарыме пашаланат ямдыленыт да айда-лийже огыл манын каласен кертам, молан манаш гын руш предложенийым тунамсе студент вес семын кусара ыле: «1829 ийыште Арарат курыкыш икымше гана кӱзеныт».
«Уло кумылын чыла почто пашаеҥ-влакым саламлена» — рушлаш кусараш гын, «От всей души поздравляем работников всех почт» лиеш. Очыни, вӱдышӧ каласынеже ыле: «Почто чыла пашаеҥым уло кумылын саламлена». Але тыге огыл?
«Икымше классыште шинчымашыжым тапташ тӱҥалын». Ой, могай вундеркинд, шоналтышым: икымше классыштак шинчымашым ТАПТА! Йоча сад гычак тыгай ушан ӱдыр-рвезе гын, икымше классше кӱлеш мо? Можыч, вигак кӱшыл тунемме тӧнежыш каяш? Очыни, шинчымашым ондак школышто (мутат уке, икымше класс гыч) налаш тӱҥалыт, латик ий погат, ешарат, вара лач вузышто ТАПТАТ.
Иктым веле темлыме шуэш: шочмо йылмынан (да шочмо йылмынан веле огыл!) мутвундыштыжо улшо кажне шомакын чын значенийжым умылаш да тиде мутым чын кучылташ кӱлеш.
«Ятыр чаптанык дене палемдалтын улмаш». Палемдалтын улмаш (ыле) да грамотыжым мӧҥгеш поген налыныт мо? Але кушко вара нуно лийыныт? Тыште улмаш шомак йӧршеш уто. Вет кӧн нерген ойлымыдам тудо колеш ыле гын, очыни, нелешат налеш ыле, але чаптаныкше-влакым кычалаш пижеш. Тыге ойлыштмо дене кеч-кӧмат инфаркт марте шукташ тора огыл.
Шарнем: Марий Эл Радио почылтмеке, вӱдышӧ-влак вес йылмыла гыч толшо чыла шомакым марлаҥдаш тӧчышт. Икмынярже тачат кучылталтеш, икмынярже йоммо гай чучеш. Но тысе журналист-влакын вийышт лунчыргымо гай чучеш. А кузе уке гын умылаш, нунын таче кечын эфирыште йоҥгалтме руш шомаклаштым? «Заседаний, антинаркотический, преступлений, капитально олмыктымаш» да эше ятыр мут. Нунын ӱстембалнышт филологий наука доктор И. Г. Ивановын 2007 ийыштак лекше «Кагазвиктыш сомылым марла шуктышо-влаклан полшыкшо» уке. Вет тиде полшыкышто «заседаний» шомакым «каҥашпогын» манын кусарымыс. «Антинаркотический» шомакым марла «наркотик ваштареш кучедалме шотышто…» але «наркотик ваштареш кучедалше…» манаш йӧсӧ мо? «Капитально олмыктымаш» рушлаже «капитальный ремонт» лиеш докан. Адак И. Г. Ивановын полшыкышкыжо ончалына: «Капитальный ремонт – тӱҥолмыктыш».
«Ача-ава-влакын собранийышт эрта». Но тыштыже нимомат умылтараш ок кӱл, шонем, тыгакшат чыла раш.
Туге чучеш, пуйто мемнан пагалыме учёныйна (мут толмашеш шижтарен кодем: Иван Григорьевич мыйымат туныктен) арам вуйжым аҥыртарен, мыланна тыгай полшыкым ямдылен. Кызытсе самырык журналист-влак тудын пашажлан огыт эҥерте. Але тудын тыршымашыжым шотышкат огыт нал?
«…институтын вуйлатышышт…» Пагалыме йолташ-влак, кӧ мыланем каласа: институтын мыняр вуйлатышыже уло? Икте веле огыл мо – ректор? Тугеже «…институтын вуйлатышыже…».
«… тиде концертыш ӱжмашым модын колтена…» Модын колтена шомак-влакым кольымат, чонемлан йӧсын чучын колтыш: мый моткочак спортын тӱрлӧ видше дене таҥасымаш-влакым ончаш йӧратем. Йӧратыме командем модын колта гын, кумылем (чыла кумылем огыл) вигак волен кая. Шоналтышым: концертыш билетшым кузе модын колташ лиеш? «Модын колташ» мут-влакым тӱҥ шотышто «проиграть» значений дене кучылтына ыле. Илыш деч почеш кодынам гын веле? Кызыт ынде ала туврашыште малаш тӱҥалыныт? Шым ӧркане, ончальым 1966 ийыште лекше «Русско-марийский словарьыш»: «Проиграть: 1. Что кому – модын (колташ) йомдараш; 2. Что, разг. (исполнить, сыграть) – шокташ… 3. (некоторое время) модын эртараш; ~ ся сов. Разг. Чыла модын колташ, окса деч посна кодаш».
Икмыняр кече, эр гычак тӱҥалын, радиом йӧртымем марте икмыняр гана «мини-конкурс» манын ойлымым чытенак колышт шинчышым. Шинчамлан С.И. Ожеговын «Словарь русского языка» книгаже перныш. «Мини» шомакым кычал муым: «Мини – первая часть сложных слов со значением маленький: — мини-платье, -мини-юбка, -юбка мини…» «Конкурс – соревнование, имеющее целью выделить наилучших участников, наилучшие работы». Керемет, изи конкурс нерген ойлат улмаш! Радиопередаче пытышаш лишан вӱдышӧ-влак изи таҥасымашыштышт сеҥышым палемдышт: «… мегафон операторын озажлан кучыктена», маньыч. Мо ия, шонем, Мегафон операторын озажын марий концертыш билетым налаш оксажат уке? Ӧрмаш! Шонен-шонен, умылышым: Мегафон операторын абонентшылан кучыктынешт улмаш.
А теве тыгайым колмеке, воштылынак колтышым: « 12 октябрь – кадр пашаеҥ-влакын кечыже». А вияш пашаеҥ-влакын кечышт кунам – огыда каласе? Весат оҥай: «Тунемме тӧнеж-влаклан кадр-влак огыт сите». А вияш-шамыч утыждене улыт…
«Проектым ужаш вашкыза» — «Спешите увидеть проект». Тыште адак кумдан палыме «Словарь русского языка» (авторжо – С.И. Ожегов) книгам ончалына. «Проект: 1. Разработанный план сооружения, устройства чего-н. 2. Предварительный текст какого-н. документа. 3. Замысел, план.» Марий Эл Радион вӱдышыжӧ-влак могай оралтын планжым, могай документын ончылгоч ямдылыме текстшым, могай шонымашым, планым ончыктынешт? Нуно проект почеш шке вийышт дене ямдылыме концертыш, мураршашыш ӱжыт улмаш.
«Пӧрт-влак, пушеҥге-влак (-шамыч), агытан-влак, ушкал-влак» ойлымышт пылышым пӱчкынак кая. Тыгайже нунын эфирыштышт шагал огыл. Иктым тыланыме шуэш: миен толза шочмо кундемышкыда, кугурак, шоҥгырак-влакын кутырымыштым колышташ ида ӧркане – кочада-ковада-влак деч иктаж гана пушеҥге-влак, агытан-влак манмым колында мо?
«Ыле» шомакын чын значенийжым умылен шуктыде, кӱлеш-оккӱл кучылтмашат умылыдымашым луктеш: «толын ыле, налын ыле, миен ыле…» Толын ыле, да савырнен каен? «Налын ыле, да колбасаже келшен огыл да кевытыш мӧҥгеш намиен пуэн ыле, да кевытчыже мӧҥгеш пуэн колтынеже ыле, да налшыже налын огыл.» Шке илышем гыч тыгайым шарналтышым. «Марийско-русский словарь» книгаште моткоч раш возен шындымыс: «ЫЛЕ 1) 3 л. ед.ч прош очев. вр. от улаш «быть»; он был, она была, оно было» 2) частица бы; кӱзем ыле, сер тура (я) поднялся бы, (но) берег крутой» Тугеже миен ыле, толын ыле, налын ыле, да умбакыже вара мо лийын? Молан шонымашкыже шуын кертын огыл, можо мешаен? Икманаш, ыле шомакым каласымеке, шонымашым умбакыже шуяш кӱлеш. А тидын дене кылдалтше шонымаш уке гын, ыле мутым кучылташ кӱлешлыкшат уке.
Марий Эл Радион вӱдышыжӧ-влак «презентоватлаш» моткочак йӧратат. Нуно эсогыл спектакльымат «презентоватлат». 31 октябрьысе «Увер йогынышто» «спектакльын премьерыже лиеш» манме олмеш кече мучко «спектакльын презентацийже» лийме нерген колыштым. Нелеш ида нал, самырык журналист-влак, но мый йыгыжгышым.
А «латкокыт плюс» манме тыланда кузерак шокта? Мылам гын марла огыл. «Латкок ияш деч кугурак-влаклан» манаш эфирысе жапда ок сите?
Эн оҥай йодыш теве мыйын кушто лектеш – игече нерген уверым колыштмем годым. Эреак палымем шуэш: мардеж таче мыняр гана пуалеш? «…Таче мардеж секундышто визыт гыч лу метр марте писылык дене пуалеш». Шарналтеш, Марий радиошто дикторлан ыштымем годым ме «таче мардеж секундышто визыт гыч лу метр марте писылык дене пуа» манын лудына ыле. Вет мардеж пуаш (талын ма, эркынракын ма) тӱҥалеш гын, сутка мучко чарнен-чарнен але чарныде пуэн кертеш. Тугеже чарныде пуа гын, минутышто 60 секунд, шагатыште 60 минут, суткаште 24 шагат – мардеж шагатыште гына 3600 гана пуалеш, а суткаште 86400 гана. Ок нойо тынар гана пуалаш?
А кӧ кечым ок йӧрате? Шыратен ончалеш гын, кумылат нӧлталтеш. А кузе умылаш тыгайым: «… а уремыште кече ончаш тырша…» ? Йӧршеш умылыдымаш: тудо але ончаш гына тӧча але тыршен онча да чылам ырыкта?
Ынде изишак географий шотышто. Марий Эл Радиошто, тӱҥ шотышто, самырык-влак пашам ыштат, южыжо 1993 ий деч вара шочшо докан. Радиоштат, газет редакцийлаштат кугурак йолташна-влак мыланна, самырык-шамычлан, эреак порым шонен темлат ыле: ида ӧркане «Административно-территориальный делений» книгам почын ончалаш. Чын, тыгай книгаже 1993 ий деч вара лектынат огыл, сандене кызыт тудо ужалымаштат уке, муаш неле. Туге гынат села але ял улмыштым путайкалымаш порыш ок шукто. Мемнан республикысе кажне гаяк олан, районын, селан, посёлкын, ялын, почиҥган кок лӱмышт уло: рушла да марла. Но кунам «…Марий Билямор ялыште…» манмым колат, вигак ик шонымаш веле толын пура: адак кодшо курымысо 30-шо ийла пӧртылын мо – черке-шамычым адак сӱмыраш пижыныт? Илымверыште черке уло гын, тудо ял огыл, села. Черке поселкыштат, олаштат лийын кертеш. Но кызыт мутем лачак ял да села шотышто. «Марий Билямор» манме селаште черке ынде икмыняр курым шога. Весе. Рушла да марла лӱм шотышто. «Марий Билямор» селам марий-влак Марий Пыламарий семын палат.
Мучашлан интонаций ударений шотышто. Чын, тудым кагаз гоч ончыкташ моткоч неле – ойлен веле раш умылтарен пуаш лиеш. Но «Футбол дене пӱтынь Российысе таҥасымашке латкум кундем гыч коло наре команде-влак толыныт» манме ойышто йӱк дене могай шомакшым ойырен каласаш кӱлмым раш умылыман докан. Тидлан, мутат уке, предложенийыште кӱлешанракшым ойырен моштыман. Чаманен каласаш логалеш, кызыт ойлаш огыт туныкто (радио да телевидений пашаеҥ-влак шотышто ойлем) – вет кызыт ынде самырык-влак мемнам туныктат. Мутат уке, таум каласыде ок лий – вет таче ХХI курым, жап ончыко кая. А ме?..
Василий СЕМЕНОВ.
MariUver 