Эрелан марий калыкым йӧратыше кодам….

Л.Лаулаяйнен (18.09.1939—15.12.2017)

2007 ий 19 июльышто родо-тукым мордва калыкын мландыштыже Россий Федерацийын да Суоми элын президентышт вашлийыныт. Финн-угор тӱняште пале кышам кодышо вашлиймашым финн калыкат пеш тӱткын эскерыш. Телевизорысо «Увер» программе кажне шагатын кумда репортажым пуыш. Кажне гана журналист-влак кок вуйлатышын мутланымашыштышт марий йодышым тарватыме нерген рашемдаш тыршышт.

А икмыняр кече гыч родо-тукым вашкыл да келшымаш нерген Хельсинки олан рӱдӧ верыштыже илыше, финн серызе Леена Лаулайайнен дене мутым вашталташ йӧн лекте.

– Леена, марий айдеме Тендам «Чачавий» мурын авторжо семын пала. Шочмо йылмыш ты сылне произведенийым А.Иванова кусарен, чоным авалтыше семым В.Захаров шочыктен. А книгам лудаш йӧратыше йолташна-влак тендам мемнан нерген возымо «MARILAISET» книган авторжо семын пагален шарна. Кузерак таче ила финн Чачавий?

– Тау поро йодышланда. Кызыт мый Хельсинки оласе писатель-влакын ушемыштым вуйлатем. Тышке 250 наре серызе-влак ушненыт. Нуно кок йылме дене пашам ыштат: финла да шведла.

Шке пашам нерген ойлаш гын, ончыгече гына «Канде изи ишак» вуймутан пытартыш книгам лектын. Тудым мый изи икшывыланат, кугурак ийготан еҥланат лудаш темлем. Пытартыш ийлаште ятыр поэзий, муро книга-влакем савыкталтыныт. Чылажым каласенат шукташ огеш лий. Но марий-влаклан «Raut jootinpoika ja haltiakivi» / «Раут да юзо кӱ» книгам нерген утларак увертарынем. Ты этнофантастика сынан возымем Марий Элыш коштмо деч вара возалтын. Этнофантастика гынат, мый чылажымак шонен луктын омыл, финн-угор калык-влакын вияҥме историйлан кумдан эҥертенам. Мемнан жапыште (эраште) V курымысо Юл воктен верланыше калыкын илышыжым сӱретленам. Возымаштем уло мотор йӧратымаш, уло шке калыкын эрыкше верч волги-тушман дене кредалмаш, Ший (Балтий) теҥыз марте куснен кайымаш да юзо кӱ полшымо дене утаралтмаш. Ты возымаштем кумдан марий тӱняумылымашлан эҥертенам. Садланак книга мучаште пӱртӱс дене кылдалтше, мифологий умылымаш-влакым мутер полшымо дене рашемденам. Эртыше историй нерген умылаш форзацыште сӱретлыме картат полшен кертеш. Вот тыгерак шке книгамын геройжо-влак дене пырля илем мый таче.

– Шушаш ийын Марий Элыште финн-угор серызе-влакын луымшо конгрессышт лийшаш. Финн писатель-влак кузерак ямдылалтыт?

— Мый миен шуам але уке, ом пале. Озаҥ марте чоҥештен кертам гын, очыни, миемат. А финн писатель-влак тидын нерген пеш шагалын шарнат. Нунын шинчашт Касвел Европыш онча. Мемнан коклаште финн-угор тӱнян йолташыже шагалын улына. Ончычсо писатель ушем вуйлатышына каен колтен, Анита Сооткам Петрозаводскышко ӱжыныт. Мый тазалыкемлан кӧра лектын коштын ом керт, садлан тышеч ончен полшаш тыршем. Кусарыме пашамым ом кодо. Финн-угор тӱнялан кумылан политик-влакнат пеш шагалын улыт. Ты шотышто мый ныл лӱмым гына ушештарен кертам: Рийтта Уосукайнен (кугыжаныш советник), Сату Хасси (ужарге-влак партийын еҥже), Хейди Хаутала (президентыш кандидат лийын), Тӱтти Исохокана (ончычсо культур министр). Но туге гынат Суомиште марий-влакын шуко йолташышт-влак илат. Мутлан, Кастрен ушем ты шотышто кугу пашам наҥгаен шога, тыгак шымлызе-влак марий-влак дене пеҥгыде кылым кучат. Вет чыла финн-угор калык кокла гыч ме эн сайын лачак тендам палена да шижына. Тендан нерген шинчымашым пойдараш финн-влаклан «Марий-влак» книгамат полшен. Ты пашамым уэш савыкташ кӱлеш ыле да. Но 1995 ий деч вара шуко вашталтыш лийын, ятыр информацийже тоштемын. Уэмдаш – йӧн уке. Шке жапыштыже Миклай Рыбаков марла лукташ кӱлмӧ нергенат ойлен ыле. Тудо чумыр книгам шочыктымаштат мыланем пеш шуко полшен. Миклай Рыбаковын, тыгак Юрий Андугановын уке лиймышт – марий-влаклан пеш кугу йомдарымаш.

– Российыште 2007 ий лудмо идалык семын увертаралтын. А кузерак финн калык шке сылнымутшым лудеш, акла?

– Мемнан сылнымутна, Российысе родо-тукым калык дене таҥастарымаште, вес йогын ден вияҥеш. Мемнан йылмына кугыжаныш йылмылан шотлалтеш, школлаште икшыве-влак шинчымашым шочмо йылме полшымо дене налыт. Сылнымутымат кумдан шымлат. Туге гынат финн сылнымутынат кок лӱдыкшыжӧ уло: икымше – телевидений, видео, интернет гоч шинчымашым налмаш, книгам шагалрак лудаш тарата; кокымшо – англичан йылме. Таче ынде ятыр шымлызыже шанче пашам англичанла воза. Тыгак шуко ойсавыртыш, мут-влак йот йылме гыч пурат.

– Могай чон дене тачысе илышым ончеда?

– Мый Марий Элыш ятыр жап миен омыл, пытартыш гана 1994 ийыште лийынам. Тунам чылажат сай ыле. А таче коштмемжат ок шу. Миена гынат, ала-мо дене полшен огына керт, мӧҥгешла мемнан нерген тӱрлын титаклаш тӧчен возкалат. Писатель-влакнат каяш тарваненыт ыле, мый чарышым. Чонем дене мый эрелан марий калыкым йӧратыше лийын кодам. Пытартыш ийлаште лийше вашталтыш-влакым (В.Козловым, пелашыжым да моло-влакым кырымым) ятыр финн ок умыло, да таза айдеме тидым умылышашат огыл.

Мордовийысе вашлиймаш кугу шӱлыш дене эртыш. Мый ӱшанем: сай жап марийланат толын шуэш. Вет те, марий-влак, шке жапыштыже финн-угор тӱням ылыжтенда. Те тачат вуйым огыда саке. Такшым финн-влакынат пӱрымашышт куштылго лийын огыл, но марий-влак эреак йӧсыштӧ илат. Мый тыге шонем: Россий оза, Вдадимир Путин, изи чотан калык-влаклан полшаш тӱҥалеш гын, сай лиеш ыле.

Адакшым мый Америкымат сайын ончен ом иле. Эстонийыштат кредалаш огеш кӱл ыле, ӱшандарен пашам ышташ кӱлеш ыле. Сай ден осалже чыла вере уло. Мыланем тыныс эн шерге.

– Икмыняр ий ончыч тыште улшо марий-влак дене пырля Те, Валентин Колумбын поэзийжым кусарен, посна книга дене савыктышда. Кусарыме паша возышо еҥын чонжым шижаш йӧным пуа. Те Валентин Колумбым могай айдеме семын шижыда?

– Тиде, очыни, моткоч шыма чонан, поро, ушан айдеме лийын. Пиалдымыклыкшат (марий еҥ семын) лийын дыр. Ойган, пӱртӱсым йӧратыше поэт. Илен-толын ала эшеат тале-влак толыт, но тымарте тудо икымше лийын кодеш. Таче Финляндийысе калыкат тудын возымыжым пала: школысо программыште «Кӧ эҥерым йӱлалта?» почеламутшо тунемалтеш. Тудын пелен А.Иванован, С.Эсаулован почеламутышт гимназийлаште шымлалтыт. Мыланем Валентин Колумбын «Шочмо йылме», «Мыйын лу илышем лиеш гын…» почеламутшо-влак чот келшат. А Яраҥ кугыза нерген легендыжым Риита Уосомен лудаш пеш йӧрата.

– А марий тӱвыра поянлык финн-влакын тӱняумылымашыштлан лишыл мо?

– Марий-влакын илышым келгын аклымышт, умылымышт тӱнямбалне кугу пагалымаш дене чаплана. Мыланна тендан пӱртӱсым йӧратымыда, пӱртӱс пелен илымыда пеш келша. Меат пӱртӱсым йӧратена, но те утларак тудын деке лишыл улыда, шкендам пӱртӱсын икшывыжлан шотледа. Мландысе калык-влак, чылан манме гаяк, пӱртӱс деч налаш шонен гына илат. А те тыгай огыдал. Садлан тӱнясе калык пӱртӱс дене кылым ыштен, келшен илаш марий-влак деч тунемшаш. Тендан нерген шонен, мый кӧргыштем чиймарий шӱлышым шижам. Возымо пашаштемат тыгаяк шонымашым да шижмашым шыҥдараш тыршем.

– Тугеже Тендан шочыктымо сылнымутат марий шӱлышан улеш?

– Да. Ик тӱкан имне, Маршан нерген легенде негызеш почеламут-влакым возенам. 1989 ийыште Йошкар-Олаште финн-угор писатель-влакын икымше конгрессышт эртен. Марий писатель ушем тунам чылаштлан кайыкым пӧлеклен. Тунамак «майамуно» мут чылаштлан келшен. Тидын нерген шарнымаш негызешат сылнымут шочын. «Ош почеламут» манме йӧн дене ты кайык нерген возенам да Тӱнян кайык муно гаяк улмыжым лудшо-влаклан шарныктенам.

— «Марий Эл» газетын лудшыжо-влаклан Тендан сугынь ойдам намиен шуктымо шуэш.

— Тыге каласыме шуэш: йӧратыме марий калыкемлан пиалым да поро пӱрымашым сугыньлем.

— Тау вашлияш келшымыланда. Таза да пиалан лийза. Йошкар-Олаште вашлиймеш.

Мутланымым
С.Хамалайнен кусарен.

Леена Лаулайайнен 1939 ийыште шочын. Финн писатель. Философий кандидат. Марий Эл–Суоми ушемын почётан еҥже. Йошкар-Олашке икымше гана 1989 ийыште толын. 1992 ий 26 августышто Марий Элын президентше В.М.Зотин дене вашлийын. 1995 ийыште марий-влак нерген «MARILASET» книгам савыктен. 1997 ийыште ты книгам «Марий ушем» мер толкын кугыжаныш премийлан темлен.

27 сӱрем 2007