Финляндийыште Марий тиште кечым палемденыт

Марий тиште кечылан – «Олмапу» да «Доля земная»

16-шо ноябрьыште М. А. Кастрен ушемыште Марий тиште кече, Финляндийын эрыкан лиймыжлан 100 ий темме вашеш погынымаш эртен. Тыште Светлана Элембаевам финн-влакым марла ойлаш туныктымо «Олмапу» книгажын лекмыж дене саламленыт. Тудым шукерте огыл Финн-Угор Ушем савыктен.

Мутланымаште Светлана каласен:

– 1844 ийыште йылмызе, этнограф, Хельсинки университетын икымше финн йылме профессоржо Матиас Кастрен Гельсинфорсышто служитлыше рекрут салтак деч, марий мут-влакым йодыштын, марий йылмылончыш нерген книгашкыже пуртен. Тылеч вара финн калык гыч лекше шымлызе-влак йылмынам, йӱланам шымлымашке кугу надырым пыштеныт. Поснак Алхо Алхониемын марий йылмылончыш нерген книгажым, Арто Мойсион марла-финнла да финнла-марла мутер-влакшым палемдыме шуэш. Туге гынат, кызытсе илышлан келшыше, финн родынам марла кутыраш туныктышо книга але лийын огыл. 2000–2002 ийлаште мый Хельсинки университетыште марий йылмым туныктышо лектор лийынам. Тунам, кажне уроклан ямдылалтшыла, ятыр материалым шке гыч шонен луктынам. Тылеч вара финн-влаклан марий йылме книгам сераш шонымаш шочын. Саде материалем-влак кызытат аралалтыт. Но тунам возымем гыч пырчыже веле тиде книгаш логалын. Финн-влак кажне изи чотан калыкын йылмыжым, йӱлажым, тӱвыражым пагалат да, ты поянлыкым арален кодаш манын, шуко тыршат. Мыйын книгам финн-влаклан марла ойлаш тунемаш ышталтын. Книга кок йылман, но ик йылме гыч весыш кусарен возен омыл: финнла возымем марла возымем семынак посна текст улеш. Южгунам марла текстше шагалракат коеш. Книгам икымше ужаш семын чоҥенам, йылмылончышым тичмашын почын пуэн омыл. Юмо пӱра гын, икмыняр жап гыч кокымшо книгат ош тӱням ужеш. Книгасе текст ден паша-влакым йӱкаҥдыме материалым савыктышын интернет лышташыштыже муаш лиеш. Марла ойлаш кумылан еҥлан марла кутырымым колышт тунемаш эшеат куштылго лийже.

Книгам возымем годым, 2014–2015 ийлаште, профессор Сиркка Сааринен угыч Турку университетыш марий йылмым туныкташ ӱжын. Тиде текст-влакым тергаш, саемден-уэмдаш йӧным почын. Профессор Саариненын, тыгак шымлызе-влак Арто Мойсио ден Элина Ахолан поро ой-каҥашышт пеш шергакан лийыныт. Нунылан кугу деч кугу таум ойлем. Поро йолташем-влак поэтесса Зоя Дудина ден Надежда Никитиналан, йылмым шымлызе Валентина Гаврилова кидвозышемын марий версийжым лудыныт. Нуныланат вуем савем. Ты пашам шочмо калыкемын йылмыжым арален кодаш полша да финн-угор шанчызыланат пайдале лиеш ман ӱшанем.

Кастрен ушем тиде вашлиймашке поэт Зоя Дудинам ӱжын. Тудо эртыше ийлаште ушемын полшымыж дене ятыр проектым илышыш шыҥдарен. Финн йолташыже-влак поэтым «Доля земная» у книгаже, тыгак эртыше лӱмгечыж дене саламленыт. Шочмо калык, ойпого, йылме нерген почеламут аршаш уна-влакын чоныштым вургыжтарен.

Шочмо йылме

Йот мландыште чон огеш кылме,
Ший кумыл ок тодылт шырпешт.
Ила кӧргыштем шочмо йылме,
Ила йӱкланен да шытешт.

Марла мут мардеж гаяк писе,
Йот еҥым «йолташ» маныкта.
Авамын лай муржо – ош тисте,
Осал деч корнем волгалта.

Марла ой волгенче гай сото,
Йоҥга кӱдырчан йӱрыштат.
Ачамын товатлыме ото
Марла шоныкта йӱштыштат.

Йылмем – калыкемын ош чонжо,
Чавайнын, Шкетанын мурпогышт.
Айдеме виян огыл – толшо,
Айдеме виян, кунам пеҥгыде вожшо.

Рушэлын тӱшкан илымаште
Изи чотан – МЕ – улына.
НО, колышт: марий чодыраште
Мемнанлак мурат лышташла.

Мемнанлак кумда ош каваште
Марла кайык-влак йӱкланат.
«Салам!» мут Йошкар-Оланаште
Ок кӱрылтыс ик йӱдланат.

Элемын кумда мланде мучко,
Куржам, кудалам, чоҥештем.
Ок лӱдыктӧ мыйым йот шучко,
Йылмем эреак чоныштем.

Йылмем гаяк шерге поянлык –
Марий тӱвырам да йӱлам.
Айдеме ок лий шканже янлык,
Йылмем гыч куатым йӱам.

Йылмем – калыкемын серлагыш,
Огеш пу йомаш йот семеш.
Мылам эн ӱшанле аралтыш
Йӧратыме шочмо йылмем!

 

Родной язык

Живу на чужбине. Но душу и тут
спасает язык мой родимый:
он – светоч, родник, собеседник, редут…
Он – в чём-то не переводимый.

Марийское слово остро, но оно
на дружество с вами подвигнет;
мне мамина песня – рассветом в окно,
и Вера, что с детства, не гибнет.

Пронижет, как молния, быстрая речь,
а то перекатится громом;
я помню, как клялся её уберечь
отец в своём слове весомом.

Чавайн ли, Шкетан ли, волшебник-Колумб –
всё длили от пращура Слово;
незнайка – тот скажет всегда наобум,
без корня нет роста живого.

Росси мы – лишь невеликая часть,
но, было, звучали весомо;
и стоит мне к говору леса припасть –
услышу, что молвят знакомо.

По-нашему птиц многозвучный бедлам,
зверья переклички в чащобе…
И в городе шлют то и дело «салам!»,
есть речь ещё в книгах, учёбе.

Страны по далёким и ближним местам
я еду, лечу ли высоко –
вплетаю язык мой в другие и там,
и всюду мне не одиноко.

На речи богатой – культура веков
и в Рощах Священных молитвы…
Народ мой, глядите, сегодня каков:
пригодный для мира и битвы.

Храню чистоту моего языка,
и он – оберег на чужбине.
Полны мы достоинства, чести, пока
он в наших устах на помине.

Герман Пирогов кусарен