Тÿҥ онаеҥ: Калыкнан пӱрымашыже йӱксӧ корно гай

Кокымшо марий форумышто Александр Таныгинын ойлымыжо

Юмыйӱлан тачысе кечыже

Марий йӱлан шочмо пагытше нерген ме калык ойпого гыч палена. Ош тӱнян шочмо жапше деч, руш мут дене ойлаш гын, «От Сотворения мира», ме таче 7517 идалыкым илена. Тӱнясе калык тудын годсек пала Сандалык Ош Поро Юмынам. Калыкнан уш-акылыштыже шуко деч шуко шинчымаш возалт кодын. Кушеч мемнан шӱмбел мландына Ош Кече деке толын? Кунам айдемын чонжо, илыш ылыжын, мотор деч мотор пӱртӱс чӱчкалтен? Тидын нерген калыкнан ойпогыжо каласкала, шочмо йылме дене йоҥгалтше кугече мурышто тидын нерген ойлалтеш:

Шокте шӱдырет,
лудо пыжашет,
Сур лудыжо тушечын
толын огыл мо?
Ош кече йыр индеш
муныжым мунчен,
Юмын кашташет
пӱктен луктын
огыл мо?
Пӱктен лукмо
пагытнаже,
Кугече кечет огыл мо?

Тиде ямле мурым уста дирижер Гаврил Фёдорович Таныгинын аваже Вӧдыр кува мурен коден. Тидын дене угыч да угыч пеҥгыдын ойлынем: мемнан йӱлана акрет годсо. Моло калыкын йӱлашт але пеш самырык улыт. Еврей калык йӱлалан улыжат 5500 ий, христианствылан 2000 ий, мусульман йӱлалан 1600 ий. А ме эре шарнена: кӧн шинчымашыже утларак акретсе, утларак тоштырак, тудын вийже кугурак, куатлырак.

Мемнан йӱлан акрет годсо улмыжым марий калыкын 32 идалыкым рашемден ончыктышо кечым шотлымо радамжат, кечышотшо, пеҥгыдемда. Акрет йӱла — кумалтыш — годым кучылтмо ӱзгарым, посна умылымашым ончыктышо шомак-влакнат индо-иран, грек йылмысе мут дене ик вожан улыт. Мутлан: шорва, пӱрӧ, шулык, поро шулык пӱрышӧ — иран; перке — грек.

Ме, марий-влак, шкенам угро-финн ешыште улшо калыклан шотлена. Водыжо — шочмо да илыме верже — семын тиде чын шонымаш. Но шыртше (тӱс койышыжо): йылме, чон поянлыкше, ойыртемалтше койыш-шоктыш — дене ме утларак индо-иран калыклан келшен толына. Тидын нерген, марий калыкна кушеч лекме нерген, историй наука доктор, академик Ксенофонт Сануков пешак сайын шымлен: тӱжем дене ий-влак эртеныт, Мландысе калык эреак варналтын, ик калыкше йомын, весыже шочын, но йӱла эреак яндар памаш вӱд гай аралалтын. Кочанан кочаштат йӱлан яндар вийже верч чот шогеныт. Шочмо мландыште неле пагыт озаланыме годымат тӱрлӧ шӱведымашым, мужедмашым, каргымашым, ятлымашым пӧртылдымашке поктеныт. Тыгодым воктен шогышо калык йӱла мемнам пагален ончен огыл, эреак шыгыремдашак тыршен. Туге гынат ме, пӱртӱсын икшывыже-влак, ош кече йымалне, ший тылзе йымалне илен лектынна. Чон арулыкна дене чыла осалым сеҥен толынна. Чон лавырам вӱд денат мушкын колташ огеш лий. Тидым Поро Юмын кугу потоп годымат мемнам утарен кодымыжо пеҥгыдемда.

Кочанан ачажын пашаже мемнан уш-акылыште веле огыл шарналт кодын. Тидын нерген раш возен коденыт немыч шымлызе-путешественник Олеарий, историйым шымлызе, этнограф Степан Кузнецов да молат. Кугу деч кугу кумалтыш эртен шоген Шернур кундемысе Купран ял отышто, Морко кундемысе Варангуж отышто, Куженер-Совет-ский районласе Шарното, Чокмот отылаште, У Торъял кундемысе Саваран, Шван отылаште. Таче ме тиде шнуй мланде-влакым шкенан негызна шотеш ончыктена.

Таче ме чий верам кучен илыше калык улына. Мемнан тӱняумылымашнам, шижмашнам аралыше Юмыйӱлам аралыше ушемна уло. Мер ушем семын ме лӱмын возымо Устав почеш пашам ыштена. Мемнан ушемна лишыл ийлаште мом ыштен шуктышаш, кӧ дене могай кылым ыштен-кучен шогышаш — тидын нерген шкешотан «Концепции об основных вероучениях Марийской традиционной религии» кагаз рашемдаш полша. Ты возымаште раш ончыкталтын: ме, марий-влак, чыланат Тӱҥ Ош Кугу Юмылан кумал илыше улына (рушла: Единый Светлый Великий Бог). Тӱҥ Ош Кугу Юмын тӱсшӧ, вийже, пашаже индеш могырым ончыкталтеш:

1. Ош Тӱня: Кава юмо, Ош Кече ава, Шӱдыр ава, Тылзе ава, Мардеж ава, Пыл ава, Вӱд ава, Кӱдырчӧ юмо, Волгенче юмо. Нуно тыныслык шонымашлан, тыныс илышлан, тыныс пашалан вуйын шогат;

2. Агавайрем юмо: шулыкын озаже;

3. Илян юмо: илышым да тудын шӱлышыжым кучышо оза.

4. Пӱрышӧ юмо: пӱрымашым, илыш корным ончылгочак палемдыше вийын озаже;

5. Мер Юмо — йӱла, йылме, эл кокласе поро каҥаш дене кылден да вӱден шогышо оза;

6. Серлагыш: аралтыш, осал деч арален ашныше оза;

7. Шочынава: тӱландарен, тӱзландарен шогышо вий.

8. Мландеава: мланде ӱмбалне илышым нӧлтышӧ вий.

9. Перкеава: ситарыме, аныклыме, перегыме шотышто полшен шогышо вий.

Мемнан йӱланам воктен шогышо вес йӱлам кучышо калык-влакын еҥышт чӱчкыдынак ӱлыкӧ шынден ойлат. Тыгодым «язычники» мутым кучылтыт. Ме «язычник» огынал. Ик тӱҥ Юмылан кумалын, тудын чыла велыжшым, пашажым умылен, кумда Сандалыкым ужын да шижын моштышо калык улына. Ме шке тукым вожнам шарныше, родо-тукымнам пагалыше пӱртӱсын икшывыже улына. Шке калыкнан ятыр куатле эргыже таче мемнан чоныштына шнуй еҥ семын аралалтеш: Кӱвар кугызалан, Эр кечылан, Поро Лемде кугызалан, Ош пондашлан, Акпатыр чочойлан, Тӱрек султанлан, Сулло таҥлан ме тачат вуй савен тауштена.

Ваш пагалымаш — тиде калыкнан ончыкылык пӱрымашыжым ужын моштымаш. Таче мый чаманен каласыде ом керт: шке жапыштыже марий айдемын «эргыже» Валерий Патрушев (историй наука доктор В.С.Патрушев — ред.), марий-влак легендылан кумалыт ман, телеэфирыште ойлыштын. Тудо шке сынже дене Марий Элыштына «Сорта» лютеран общиным шочыктымаште тӱшка надырым пыштен. Ты шотышто весымат шарныктыме шуэш: руш шымлызе-археолог, историй наука доктор Валерий Валентинович Никитин шнуй-влакын водыж верыштым лончылымо годым марий онаеҥ-влак дене каҥаша да мемнам пытартыш шымлымашыж дене эреак палдара.

Таче Марий юмыйӱлан рӱдыжӧ Кугыжаныш регистраций палатыште палемдалтше ныл община гыч шога. Тышке Шернур (вуйлатыше — Вячеслав Мамаев), Куженер (вуйлатыше — Альберт Рукавишников), Советский (вуйлатыше — Ефим Виногоров), Морко (вуйлатыше — Иван Евсеев) тӱшка-влак пурат. Эше ныл кундемысе тӱшка-влак кугыжаныш палатыште палемдалтде пашам ыштат, садлан юмыйӱла тӱшка (религиозный группа) маналтыт. Тиде — Параньга, Марий Турек, Оршанка, Волж-ский кундемласе община-влак.

Мемнан пелен чак кылдалтын пашам ыштат пошкудо Киров мландысе Яраҥ, Пижан, Малмыж, Уржум марий влак, Одо Республикысе Марий Возжай марий-влак, Татарстан Республикысе Менделеевск, Агрыз, Набережные Челны, Балтаси, Муслюмовский, Мензелинский, Арский, Кукмор, Мамадыш кундемласе родына-влак, Свердловск мландыште Марий Тавра ял калык, Угарман мландыште Тоншай, Тонкино, Шараҥге марий-влак, Пошкырт кундемыште — Пӱрӧ, Калтаса, Мишкан марий-влак. Нине радам дене ойлымо кундемлаште улыт онаеҥна-влак: Пётр Трофимович Свистунов, Александр Фёдорович Петрушин, Николай Иванович Зайцев, Николай Иванович Кузнецов, Евгений Искакович Искаков, Индус Минигареевич Милигареев, Олег Александрович Третьяков, Савелий Николаевич Абышев, Станислав Трофимович Петров, Леонид Васильевич Шабалин, Борис Алексеевич Александров, Юрий Алексеевич Юнусов, Шамрат Шамыкаевич Шамыкаев, Семён Сергеевич Новиков.

Мый Тӱҥ онаеҥ семын Ош Кугу Юмо ончыко 1998 ийыште шогалынам. Ме шарнена: эше 1992 ийыште «Ошмарий Чимарий» ушемым Александр Михайлович Юзыкайн кугыжаныш кӱкшытыштӧ шочыктен. Тудо шкенжым вуйлатышылан шотлаш йодын, тыгодым «онаеҥ омыл» ман палемден. Тудын деч вара Тӱҥ онаеҥ олмыш Степан Андреевич Милютиным сайлыме. Степан Андреевич ты пашам кум ий вӱден. Тунам ятыр пагыт историй лончылашке шыҥдаралтше шинчымашым, шижмашым уэш тарваташ куштылго лийын огыл. Ала-могай амал да йӧн дене Алексей Изергиевич шкенжым шке вуйлатыше семын увертарен. Тудо шке коклаштына ваш-ваш ойлымо поро ойым шотеш налын огыл. Туге гынат Миклай Рыбаковын, Юрий Калиевын, Василий Пектеевын, моло шымлызын полышыштлан эҥертен, ме тыматлын ончыко эртенна. Тудо жапыште воктенна колышт коштшо, шочмо калыкын йӱла радамжым, тӱняумылымашыжым ӱлык волтен ойлыштшо-влакат шагалын огыл лийыныт. Молан мый тидым ойлем? Мый адак ик чыным тыланда шарныктынем: онаеҥ-влак Юмын ойырымо айдеме улыт. Нуно шуко палат, шуко шинчат, шуко ужыт. Кӱлеш годым мом шонымыдам, мом шижмыдам умылен, тендан верч Ош Кугу Юмын ончылно мутым кучат. Яндар вӱд йогын семын йыргыктыше ойышт дене тыланда калык пагалымашым сугыньлат.

Мыйын алмаштышемлан Вячеслав Мамаев тырша. Юмын пашам келгын да кумдан палымыж дене самырыкак калык пагалымашым сулен. Кундемла кокласе кылым Альберт Рукавишников виктара. Тудланак аралтыш йодышнамат ӱшаненна. Пайрем радамым Вячеслав Актуганов тӧрла, отым аралыме, кучымо йодышым Герман Милютин эскера.

Таче шочмо калыкна дене кылна сай. Пытартыш ийлаште кугу кумыл дене кумалтыш-влакым эртарена. Чокмот, Нурсола, Саваран отысо тӱня кумалтыш-влак мыланна ончыкылык илышлан ӱшан тулым аралаш полшат. Мер тиште кумалтыш-влак Эҥервал, Кундышӱмбал, Чашкаял, Унчо да моло вереат эртаралтыныт.

Ий еда ме Шнуй-влаклан кумал шогена: водыж верыштым тӱзатена, арун кучымо шотым эскерена. Чумбылат курыкышто — Курык кугыза, Малмыж кундемысе Кугу Кетекыште Акпатыр чочой он-влаклан вуйым савена. Мер пашаште шолын илыше йолташна-влаклан таум ойлышыла, Марий национальный конгрессын, Мер Каҥашын еҥже-влаклан Мамич Бердейлан, Чоткар патырлан, Пашкан онлан шарныктыше кӱым вераҥдымыштлан кугу деч кугу таум ойлена.

Таче тӱрлӧ-тӱрлӧ калык коклаште илымына годым идалык мучко толын шогышо пайрем йӱла радамым эскерыде да шуктыде кодаш огеш лий. Ты шотышто Агавайрем кумалтыш нерген мыланна эреак шарныман, тудым эртараш чыла йӧным ыштыман. У Торъял, Куженер, Советский, Волжский кундемласе родына-влак тидым огыт мондо. Морко, Волжский кундемлаште Сӱрем кумалтыш эртаралтеш.

Марий Элыштына еш кумалтышым, Агавайрем кумалтышым чыла вере гаяк эртарат. Еш дене Кугу Серлагышлан, Курык кугызалан, Сӱрем водыжлан кумалыт. Олалаште, посёлкылаште илыше-влак кугу кумалтышлашке шулдыран пӧлек, ший надыр дене толыт.

Агавайрем шотышто утларак раш каласен кодынем. Ала-молан шанчызе-влак «Ага пайрем» маныт. Но тиде чын огыл. Чынже «Аҥа» лиеш. Тиде «Сандалык кумдык» манмым ончыкта. «Варем» Сандалык арверым ончыкта. Шӱдырым, планета-влакым, кавасе ӱлыл кашташте улшо мардеж, пыл, вӱд, кӱдырчӧ дене пашам ыштыше оза. Агавайрем годым тиде оза Сандалыкысе чыла куатым иктеш чумыра, садланак Агавайрем кумалтыш шуко курым коклаште утларак куатле виян, лектышан кумалтыш улмыж дене чапланен.

Онаеҥын сомылжым шуктышо таҥна-влак Юмо дене пеҥгыде кылым кучат. Нуно кумалтыш гыч кумалтыш марте чон арулыкыштым, кап-кыл тазалыкыштым арун кучат. Тӱшка калык дене пашам ыштыше еҥ семын нуно чыланат эмлыше-влак дене тазалыкыштым терген эскерат, пеленышт эреак санитарный книжка уло. Нуно чыланат юмыйӱла ушемын эртарыме погынышкыжо кумылын чумыргат. Тыгай погын нунылан калык дене умылтарыме пашам наҥгаяш ӱшаным пуэн. Тыгай ӱшан деч посна кажне еҥ ты пашам шуктен огеш керт. Кугу тӱшка калыкым чумырымо годым ме эреак мо ышташ лиймым, мо огеш лийым эскерена. Мемнам чыла шотыштат умылен шуктыдымо пошкудына-влак йоҥылыш ойым ышт лук, йоҥылыш ошкылым ынышт ыште манын азапланена. Ты шотышто ме видеоойымат кучылтына, молыланат сниматлаш йӧным ыштена, но ончылгоч кутырен келшыме почеш. Чыла сомылжат порылык кумыл дене толын шогышо еҥ дене гына ышталтшаш. Шке кучыметым шкеак пеҥгыдын эскерен шогет гын, Юмо-пӱрышат тыйым арален налеш. Молан тиде тыге ышталтеш?

ӧрдыж гыч ончен шогышо тӱшка гыч эреак лектын шогат «маска полышым» пуышо-влак. Нуно марий йӱла ушем лӱм дене тӱрлымат газетлаште, журналлаште, ынде Интернет лаштыклаштат возгалат. Юмыйӱла ушем лӱм дене нуно шке йырышт калыкым чумыраш тӧчат. Тыгодым негызлан налыт тошто калыкын возымыжым, шем политик-шамычын ойыштым ешарен, астрологий прогнозым ешарен, марий тӱняумылымаш семын калык ончыко луктыт. Тыгай годым чон коршта: шке калыкынак ӱдыр-эргыже-влак ӱмбаке лавырам кышкыме ок шу. Садлан кажне марийым, кугезе марий тукымым шарнен илыше кажне айдемым, йодмо шуэш: чон арулыкдам аралыза.

Ме Юмын икшыве, Юмын айдеме улына. Илыш пӧрдемын (спиральыште) мыланна пӱралтше ик пӧрдемжым шке чон куатна дене чоҥышаш улына.

Юмыйӱлан эрласе кечыже

Тачысе онаеҥна-влак йол ӱмбалне пеҥгыдын шогат. Утларак тале, утларак чолга онаеҥ-влак ончыкыжым толшаш улыт. Кугезе тукымым кучен шогышо, ынде тоштыеҥ тӱшкаште улшо онаеҥна-влак Ош Тӱняште эртен кайымышт годым шочмо калыкланна вияҥме корныштыжо пеш кугу кышам коденыт. Марий калыкым иктеш чумырымаште кугу деч кугу надырым пыштеныт. Кузе нуно тидым шуктеныт?

1. Саманын тӱрлӧ ийыштыже нуно калыкым тӱрлӧ азап, тӱрлӧ осал пӱрымаш деч шижтарен, арален пелештен шогеныт;

2. Кугезе онаеҥна-влак айдеме чоным пӱртӱсын вийже дене эмлен моштеныт: памашшинча, кушкыл лышташ, вож, пушеҥге шӱм дене пайдаланеныт, пушеҥгын вийже, кӱ курык, канде ер-влакын ӱнарыштым пален кучылтыныт. Ший тылзын кыдеж шотшо, Ош кечын пӧрдем жапше, шӱдыр-влакын йолгышо вийышт пӱртӱсым жаплыше марий айдемылан поро дене илаш йӧным ыштат. Ашныме вольыкын, ир янлыкын, тӱрлӧ шулдыранын, копшаҥгын шырт вийыштым пайдалын кучылтыт;

3. Онаеҥна-влак, калык уш-акылыште аралалт кодшо шинчымашым возен налын, тошто тӱняумылымашым арален коденыт.

4. Онаеҥ колын, шижын умылен шогымо куатше дене, тӱжем уштыш умбалне улшо калык мом кутыра, мом ойла, кушко да молан тарвана — шижтарен шога;

5. Онаеҥна-влак жапын йогынжым чарен шогалтен кертыт, рвезе чоныштым ӱмыр мучкылан арален кодат.

6. Онаеҥ-влак ик татыште калыкым шке деке савырыме кумылышт дене виян улыт;

7. Пӱртӱс дене кылым кучен, тудым умылен моштен, шканышт кӱлеш игечым ыштен мошат.

Мутат уке, онаеҥна-влак тӱрлӧ кӱкшыт шинчымашан лийыныт да улыт. Эн кӱкшӧ лӱман онаеҥ ончылно каласыме чыла йӧн денат пайдаланен моштышо, поро деч поро, ушан деч ушан, мунло айдеме лийыныт. Шочмо калыкнан историй лончым аралыше чоныштыжо тыгай еҥ-влакын лӱмышт ила: Кӱвар кугыза, Курык кугыза, Эр кече, Поро Лемде Тӱр, Акпатыр чочо, Тӱрек Султан, Сулло таҥ. Ончыкылык пӱрымашым ужын, йот калыкын шонымашыштым пагален шогышо, калык кумылым савырен моштышо, шкенан йӱлам эскерен да шуктен илыше Он семын палемдалт кодыныт Кугурак, Чумбылат, Пашкан, Полтыш, Мамич Бердей, Чоткар. Нунын пелен шинчанужшо, эмлызе-влакат калык уш-акылыште илат: Паймет кугыза, Шӱргыял Кырсан, Орью Сепан, Ярань Выльып, Ош Миклай.

(Умбакыже лиеш.)

Александр Таныгин,
Тӱҥ онаеҥ

Налмывер: «Марий Эл» газет