У и мäлäннä кого айо. Тӹдӹн сек тӹнг персонажшы – Ӱштӹ Тьотя (Ӱштӹ Кугуза) ылеш, кыды тетявлäлäн пӹрнявлäм (подаркавлäм) шäлäтен сäрнä. Европышты Ӱштӹ Тьотян коллегыжым христиан религи доно кӹлдäт дä цилä сäндäлӹкӹшток ӹшке семӹньӹштӹ тӹдӹм лӹмдäт. Ӱштӹ Тьотя Шартял анзыцын ӹшке пäшäжӹм тӹнгäлеш.
Кӹзӹтшӹ жепӹн тӹдӹн выргемжӹ универсальный, цилä вäреок ик статян ылеш — тӹдӹ якшар мӹжäрäн, ош миж тӹрäн калпакан дä ош пандашан лишäшлык. Ӱштӹ Тьотя кӹзӹт сусу, йӹрӹзӹ дä тетявлäм яратышы тьотя ылеш.
Тӹдӹм якшар выргемäнӹм шӱдӹ и нäрӹ веле пäлäт, молнамжы гӹнь тӹдӹ ыжга выргемäн сäрнен, кидешӹжӹ äнгäлтӹш пандым кычен, нолжым кесӹм äль шарыкым анжыктышы маска доно мӱден шӹнден.
Мары фольклорышты ти образым Васли Кугуза лӹм доно пäленä. Тӹдӹ Шартял годым сола мыч пöрт гӹц пöртӹшкӹ каштын, махань-шон масаквлäм шайыштын, мырен, ӹлӹмäш доно кӹлдäлтшӹ изи инсценировкывлäм анжыктылын дä пöрт хозалан пурым, цäшӹм дä шулык дон пурлыкым согоньлен. Пöрт хозажы ӹшке монгыржы гӹц Васли Кугузалан изи пӹрнявлäм пуэн äль хыналыктен. Мäмнäн йӹлмӹштӹнä Шартялын этимологижӹ ”шарык ял” шамаквлä доно кӹлдäлтӹн.
Васли Кугуза гань фольклор образвлä Скандинавиштäт улы. Нӹнäт ыжгам, кесӹм анжыктышы маскым чиэн, пöрт гӹц пöртӹшкӹ, хутор гӹц хуторышкы каштыныт дä функциштäт марынвлäн Васли Кугузан ганьок ылын. Шамаклан, финнвлä Ӱштӹ Тьотям Joulupukki маныт. Кырык марлашкы сäрäш гӹнь, тидӹ ”Шартял Кесӹ” лиэш.
Европыштыш Ӱштӹ Тьотян прототипешӹжӹ Ликийӹштӹш Мира халан епископшы Валгыды (святой) Миколай (270-347 ивлä) шотлалтеш. Шайытыт, вуйта тӹдӹ лишӹлвлäлäнжӹ палшаш манын, шӹкш труба гӹц пöртӹшкӹштӹ оксам кӹшкен сäрнен.
Кӹзӹт ти хала Турциштӹ ылеш дä Демре маналтеш, молнам ти территориштӹ греческий-католик верäн греквлä ӹленӹт. Ти халашты Санта Клауслан äштемикӹм вäк шагалтымы – тенге туроквлä тӹдӹм шотеш пиштäт. Халан ик церкӹштӹжӹ 1087-шӹ и якте ти епископын кäпшӹ киэн дä ти церкӹ ӹнде Баба Ноэль Килизе (Ӱштӹ Тьотян церкӹжӹ) лӹм доно пäлӹ ылеш.
Шартял доно кӹлдäлтшӹ персонаж семӹнь Валгыды Миколай пӹтäриок Голландишкӹ толын. Тидӹ 15-шӹ курымын лин. Голландвлäм тангыжвлä мыч сäрнӹшӹ халык семӹнь пäлäт дä ти Валгыды Миколай лӹмӹнок тангыжышты каштшы эдемвлäлäн палшен.
Кырык марынвлäн православный пантеоным анжалаш гӹнь, корнышты дä выжален каштшы эдемвлäлäн Миколай Угодник палша манына. Тидӹжӹ гӹнь ти Валгыды Миколай доно и кӹлдäлтеш.
Легендывлä шайыштыт, вуйта Валгыды Миколай Амстердамышкы пӹтäриш гäнä 6-шы декабрьын толын. Сагажы шим каваштан тäрзӹжӹ – негр Петер ылын, кыды Миколайлан пӹрнявлäм пайылаш палшен.
Голландвлä Ӱштӹ Тьотям ӹшке семӹньӹштӹ – Синтер (Валгыды) Клаас маныт. Тӹ годымок 6-шы декабрь епископ Миколайын колымы кечӹжӹ. Бельгиштӹ, Европа Унионын (Ушемӹн) тӹнг сäндäлӹкӹштӹжӹ тӹдӹм Николаас маныт. Франциштӹ тӹдӹм Пер Ноэль, Италиштӹ Баббо Наталь дä Испаништӹ Паппа Ноэль, Германиштӹ Вайхтнахцманн лӹм доно пäлäт.
Америкӹшкӹ Ӱштӹ Тьотя 17-шӹ курымын Голланди гӹц ванжен дä тӹдӹм Санта Клаус манаш тӹнгäлӹнӹт. Пӹтäрижӹ гӹнь тӹдӹ пиш лӱдӹктӹлшӹ тьотя ылын, но 19-шӹ курымын тӹдӹ пурырак дä сусурак лин.
Пӹрнявлäжӹм тӹдӹ кыды сäндäлӹкӹштӹжӹ Шартял вадны, 24-шӹ декабрьын, кыды вäрежӹ шартял кечӹн, 25-шӹ декабрьын пайыла. Голланди дон Бельгиштӹжӹ гӹнь, пӹрнявлä тетявлäн кидӹшкӹ 6-шы декабрьынок вäрештӹт. Шукы сäндäлӹкӹштӹжок тетявлä пӹрнявлäм Шартял кож лӹвäлнӹ мот, но Франциштӹ, Италиштӹ дä Англиштӹ пӹрнявлä шӹкш труба гӹц кенвазыт манын попат дä нӹнӹм тетявлäлäн носкивлäш оптат.
Кӹзӹтшӹ гӹнь, цилä тӱнымбалны Шартял Тьотя Суомин Лапландиштӹ, Корватунтури (Пӹлӹш Кырык) вӹлнӹ ӹлä манын шайыштыт. Корватунтури кырык Рованиеми хала лишнӹ ылеш. Ти хала гӹц мӹндӹрнӹ агыл, Ӱштӹ Тьотян- Йоулупуккин äпшäткудыжат, вес семӹнь резиденцижӹ вäрлäнä. И йӹде тӹшкӹ тӹжемӹн дä тӹжемӹн изи дä кого туриствлä толыт. Ти корным сирӹшäт тӹштӹ таманяр гäнä ылын дä Йоулупукки доно пäлӹмӹ лин.
Ти Ӱштӹ Тьотян ӹшке почтыжы улы, кышец кымда мӱлäндӹнäн цилä сäндäлӹкӹшкок Ӱштӹ Тьотян цевер дä пуры шамакан сирмäшвлäжӹ чонгештäт. Тене, шамаклан, Йоулупукки дорц Марий Элышкат кымылангдымы открыткывлä кенӹт. Тӹ годымок, мары тетявлääт Йоулупуккилäн сирмäшвлäм сирӹкäлäт, вет тӹдӹн адресшӹ нелäт агыл: Суоми- Финланд, Рованиеми, Йоулупукки.
Ти Ӱштӹ Тьотя пучым тирӹшкӹ кӹцкен, Суоми мыч кыдалыштеш дä тетявлäлäн пӹрнявлäжӹм шäлäтен сäрнä. Мä донышна гӹц ик айыртем улы, Суомиштӹ тӹдӹн сага нигынамат Лымӹдӹр ак сäрнӹ. Лымӹдӹр лач руш культурышты веле улы.
Россий Федерациштӹ ӹнде таманяр и перви Великий Устюг халашты руш Ӱштӹ Тьотян (Дед Морозын) резиденцижӹ пачмы лин. Ӹнянӹмӹ шоэш, кырык дä кожла марывлäнäт ӹшке Ӱштӹ Тьотянан резиденци-äпшäткудыжы лиэш дä ти вäржӹ, шанымем доно Цикмäштыш пӹлгом лӹвäлнӹш музей сек йöнäн вäр лиэш.
Ӱштӹ Тьотя гишäн шукыракым пäлӹнедä гӹнь, интернетӹштӹ Йоулупукки дä Санта Цлаус лӹм доно пäлен нäлӹдä. Лышылан ик адресӹм пуэм: http://www.santaclauslive.com/
Валери Аликов,
Хельсинки
Фото: Лапландиштӹш Йоулупукки;
Мары фольклорышты первижӹ Ӱштӹ Тьотя вареш Васли Кугуза кого рольым мадын;
Америкӹштӹ 19-шӹ курымын тӹнгäлтӹшӹштӹ Санта Клаус пурыжок ылде, анешлä, тӹдӹ тетявлäм лӱдӹктӹл, а коговлäлäнжӹ гӹнь моральвлäм лыдын сäрнен;
Лапландиштӹ, Рованиеми хала лишнӹш Йоулупуккин äпшäткудыжы. ”Пурын толда Ӱштӹ Тьотян äпшäткудышкыжы!” манын реклама ӱжеш;
Лапландиштӹш Йоулупукки- Ӱштӹ Тьотя пучытирӹштӹжӹ кыдалеш.
MariUver 