Анатолий Радыгинын статьяж почеш шонкалымаш

Автор чон вургыжмыж нерген туран воза. Тиде сай. Но тидын дене гына серлагаш ок лий.

Никандр Попов

Марий мер толкынышто кок йогын сайын палдырна. Ик тӱшкашке власть пелен пызнен шинчыше-влак чумыргеныт. Нуно, ик ораш чумыргышо шанчаш-влак семын, ласкан гына, марий улмышт да куштен-мурен моштымышт дене кугешнен, вӱд йогын почеш йоген каят. Мо умбакыже нуным вуча – тидын нерген шоналтымыштат ок шу.

Вес шагалрак тӱшкаже – авасерым руалтен кучен, йоген наҥгайыше вӱд толкын дене кучедалаш тыршат. Нуно икте-весыштым кумылаҥдаш толашат, шочмо калыкын чон кӧргӧ поянлыкшым вияҥдаш кӱлмӧ нерген ойлат,

Но таче вӱд йогын почеш ийын кайыше тыгыде да кугу «шанчаш-шамычым» кучен шогалтыше авасер деке шупшын пуртышо да шочмо калыкын ончыклыкшо верч вийым пыштен пашашке кумылаҥден кертше вий кӱлеш. А тыгай вий уке. Уке мемнан вӱд йогын ваштареш ийын кертше да азапыш логалдыме-влакым жапыштыже эҥгек лийшаш нерген шижтарыше да верыштыже кучен шогалтен кертше-влакат.

Икымше тӱшкашкыже, автор манмыла, Мер каҥаш пелен чумыргышо-влак пурат. Лиеш мо нуным вурсаш? Очыни, таче ме нуным вурсен огына керт… Огына керт вот молан. Нуно шке уставышт почеш пашам ыштат. А тиде устав марий калыкын кумылжым арален налшаш верч кучедалаш кӱлмӧ нерген огеш ойло. Устав «шанчаш-влак» семынак вӱд йогын почеш илаш, йоген каяш ӱжеш. Мер толкын шке задачыжым, цельжым раш палемден огыл. Могай направлений дене да кузе ышташ шона – тидымат рашемдыме огыл.

Мер пашаште мо таче шергырак: обществын порын аклымашыже але власть кучемын? Мер погын власть кучем велке онча, тудын шӱдымыжым шуктен шога. Тыгай мер ушем-влак лийын огыт керт мо? Кертыт да лийшаш улыт.

Но автор очыни ожнысо Мер каҥашын пашаже дене таҥастарен кызытсе Мер каҥашлан акым пуаш тырша. Но тидын годым Радыгин йолташ Мер каҥашын историйжым раш ок пале але монден. Тудо воза: «Первая и наиболее сильная попытка раскола была предпринята в октябре 1992 года, когда, спустя два года после начала работы «Марий ушем», был создан клон, межрегиональная общественная организация «Кугу каҥаш», впоследствии переродившийся во Всемарийский совет. Не помогло, поступь «Марий ушем» крепла, вовлекая в свою орбиту все новых и новых членов».

Тыгай Мер каҥашын шочмыжо нерген йоҥылыш умылтарымашым мый кокымшо гана лудым. Чынжым гын, вет тыге лийын огыл.

1990 ий деч вара «Марий ушем» 1991 ий тӱҥалтыштак шелалтын ыле. Тудлан амалже — «Кугезе мланде» партийым ыштымаш. Мер толкыныш ушнышо чолга еҥ-влак «Марий ушемын» уставшылан эҥертен партийым ыштышт. Вет апрельысе Марий погынышто «Марий ушем» — общественное объединение (партия)» манын палемдыме ыле. Тунам ме у партий дене ӱчашен огынал: ыштышаш паша – шуко, тек шке корныштым ойырен налын калыклан порым ыштат. «Кугезе мланде» чынжымак ятыр поро пашам ыштен шуктыш.

1992 ий апрель тылзын отчёт да сайлымаш конференцийым почмо годым ме «Марий ушем» объединенийын гына огыл, а уло марий калыкын погынжым эртарена манын увертарышна. Правительстве тидын нерген нимомат пален огыл. А президент Зотин, «Марий калык погыным эртарена» манмеке, съезд гычат лектын ошкыльо. Вара «Марий погындам петырыза, уке гын шкендам петырен шындена» манын запискым возен колтыш. Погынышо калык ден да правительстве пашаеҥ-влак ден мутланымеке, ме Марий калык съездым октябрь тылзыште эртараш кутырен келшышна. Съездлан ямдылыме резолюций-влакым «Марий ушем» погынышто лончылен лекна, сайлан шотлышна. Нине документ-влакым икмыняр вашталтышым пуртен «Марий калык погынышко» угыч лукна.

Мер каҥашын уставыштыже ме тудым калыкнан «высший представительный органже» семын палемдышна. Вес семын каласаш гын, ме тудым Кугыжаныш погынын кокымшо палатыже семын палемдышна.

Мер каҥашым ыштыме дене ме «Марий ушемым» ышна шӱктаре, куатшым ышна волто. Тудо Мер каҥашын ик эн виян мер толкынжо ыле. Марий ушемым да Мер каҥашым вуйлаташ Василий Пектеевым ойырышна.

Нине кок мер вий эре пырля пашам ыштен. Мер каҥаш гочын ме Кугыжаныш погынлан ятыр полшен улына.

Но илен-толын Мер каҥашын уставшым вашталтылаш тӱҥальыч. Маркелов годым тудын статусшо койынак волыш.

Марий калыкын представительный органже семын кызытсе Мер каҥашым ончаш гын, тудо тыгай пашам ыштен ок керт, ышташ ямде огыл да ышташат ок шоно. Пример шотеш «марий йылмым арален кодымо да вияҥдыме пашам гына налам. 2018 ий 7 августышто пеҥгыдемдыме Федеральный закон «Об образовании» йоча-влаклан шочмо йылме дене тунемашышт ятыр чаракым шочыкта. Закон руш огыл калык-влакын йочашт да нунын ачашт-авашт тунемме йылмылан шочмо йылме семын руш йылмым налын кертыт манын палемден. Тыге марий йочалан марла тунемашыже у чаракым шынден. 90-ше ийласе Мер каҥаш лиеш ыле гын, тидын шотышто кугу ӱчашымашым тарвата ыле, марий йылмым школышто арален кодымо шотышто шомакым луктеш ыле.

Но мер каҥаш, моло мер толкын-влак шып шинчен кодыч. Мер каҥаш марий калыкын культурыжым, йылмыжым аралымаште чолгалыкым огыл, а мӧҥгешла, кугу аламалыкым ончыктыш. Тиддеч вара чыла Мер каҥаш президиум член-влак шке йоҥылышыштым умылен, мер толкын гыч кораҥшаш ыльыч. Но, арам ме тыгайым вучена. Нуно шкеныштым геройлан веле шотлат.

Але у Конституцийым пеҥгыдемдыме годым Мер каҥаш иктаж-мом пелештыш уке? Шып. Йогын вӱд почеш йоген кайыше лышташ да шанчаш-влак семынак йӱк лукде шыпланен йомыч. Да тыгай Мер каҥашын ончыклыкшо шотышто ятыр йодыш лектеш…А марий калыкын лӱмнержым тыге огына волто, ончыклык пӱрымашыжлан лакым огына кӱнчӧ мо?

Никандр Попов