Марий мер пашаеҥ-влак 2021 ий тӱҥалтыш гычак «Колумб энциклопедийым» чумыраш пижыныт. Америкым почшо Колумб огыл, а марий поэт, гений Валентин Колумб нерген. Лайд Шемйэр почеламутчын «Авамын каласкалымыже» тетрадьше негызеш материалым темла.
«АВАМЫН КАЛАСКАЛЫМЫЖЕ» тетрадь гыч:
Миклай ачий 1870-ше ийыште Козадык тукым ешыште шочын. Ош тӱня дене пеш ондак, 1906-шо ийыште, 36 ияш чеверласен. Мый (Росковий) ача деч посна 6 ияш тулыкеш кодынам. Овдоч изакам, 19 ияш кодын. Тунам 19 ияшымак виеш сплавыш наҥгайышт. Изака кеҥеж гоч сплавыште пашам ыштыш. Сплавыште йӱштӧ вӱдыш йоҥылыш лийын пурен каен. Пеш чот кылмымылан кӧра шодо чер дене черланыш. Больницышкат кум гана миен. Канторъялыште Макар Васлий Элександрын пӧртыштӧ Крылов-шамычат эмлаш тӧчышт, уке, тӧрлатен ышт керт.
Сплавыште шолым волтымылан пашадарым тӱленыт. Толмыж годым 15 теҥгем (пеш кугу оксам) конден ыле. Кум ий гыч шодо кылмыме черлан кӧрак колен колтыш.
ИКТЕШЛЫМАШ:
Тиде ужаш гыч тыгай иктешлымашым ыштена. Перасковья Колумбын ачажым – Валентин Колумблан тудо кочаже лиеш – ялыште Миклай маныныт (а Мику, Мичи але вес семын огытыл). Шочмо ийжым Вячеслав Александров архив данный почеш рашемден. Миклай 1906 ийыште колен. Шочшыжо-влакын ийготышт гоч шотлен лукташ гын, Миклай ӱдырым пеш самырыкак налын. Тудлан, очыни, 16-17 ий гына улмаш. Ик жап Канторъял волость конторышто агентлан пашам ыштен – калык деч оксам поген. Но вара растратыш логалын. Ойгыжым арака дене мушкын лыпландараш тӧчен, но кертын огыл.
Тидыжым ме 1900 ийыште шочшо Перасковьян шочмо ийже дене таҥастарен палемдена. Чочий – Марля да Овдоч деч вара шочшо кумшо ӱдыр. Ешыште эрге йоча лийын огыл (ачажын ийгот шот дене лийын кертын огыл. Но шарнымашыште «кугазий» манын палемдыме еҥ уло. Кӧ тудо лийын, могайрак родо кыл – тиде ончыкшым рашемдышаш йодыш).
Овдоч лӱман изирак акаже 1887 але 1888 ийыште шочын (тыште шочмо тылзыже пале огыл да тӧр каласаш нелырак). Ешыште тудо кокымшо шочшо лийын. 1906 ийыште, ачаже колымо жапыште, Овдоч 19 ияш улмаш. Шодо пуалме дене орланен, Овдоч кум ий гыч, 1909 ийыште, колен. Тудлан 22 ий гына лийын. Шоло волтымо годым вӱдыш пурен каен, изиш гына затор йымак логалме деч утлен кодын. Пеш чот кылмен утен.
Эн кугу акашт Марля лӱман лийын. Шочмо ийже раш пале огыл. Лийын кертын, 1986 ийыште шочшо. Ӱдыр-влак кумытынат черке дене кылдалтше лӱман лийыныт. Тугеже, Миклай да тудын пелашыже (нуно поэтын коча-ковашт лийыт) черкыш коштшо лийыныт. А Мызеҥер-влакын эн лишыл черкыже – Кесемлак черке.
Марля 1907 ийыште, Чочийлан 7 ий улмо годым, пошкудышко Пектывай Микиталан «марлан кая». А йӱлаже тыгайрак лиеш: аважын шемшыдаҥ солаш кайыме шеҥгеч Микита Марлям «шолышташ» толеш. Пеленже – ончычкоштшо Акпай вате лийын. Тудак чыла виктарен шоген, клат гыч кӱлеш вургемым поген луктыныт да Марлям вӱдалтен наҥгаеныт…
Тыште ик нелылык уло: «Авамын каласкалымыже» манмаште пеш шуко вереже ийым раш возен кодымо огыл, чыла тидым таҥастарен да вискален гына рашемдена. Ала-куштыжо вес гана тӧрлатымашымат пурташ перна.
Иктешлен ойлаш гын, тӱрлӧ архивыште, метрике да моло гочынат ынде нунын лӱмыштым да илыш корнышт гыч мыняр у сӱретым почаш ӱшан уло (тидлан ончыкшым жапым муына, шонем).
ЭНЦИКЛОПЕДИЙ-лан У ТӰСАН ШЫМЛЫМАШ КӰЛЕШ…
«Ару Элнет» («Чистая Илеть») историй-этнографий да сылнымут тоштер марий мер пашаеҥ-влакын полшымышт дене «Колумб энциклопедийым» ямдыла. Тыге увертаренна ыле кодшо гана. Икмыняр жап эртымеке, пеҥгыдын каласен кертына: сомылна тӱҥалын, кертмына семын пургедына да тидын негызеш статья-влак ямдылалтыт, фото, видео да моло материалат мемнан деке толыт.
Сомылнам умбакыже шуена. А тачысе палдарыме темына – тиде Валентин Колумбын коча-коваштын да аважын илышышт. Икманаш, «тукымвож» мут дене иктешлен кертына. Марий сылнымут историйыште – тиде пеш лушкыдын шымлыме теме. Ме таче мартеат огына пале – а кӧмыт лийыныт Аваже могырым В.Колумбын коча-коваже? А кӧмыт лийыныт Ачаже могырым тудын коча-коваже?
Мутлан, Александр Пушкиным, Михаил Лермонтовым, Сергей Еесениным, Борис Пастернакым… налаш гын, нунын тукымыштым тореш-кутынь шымлен, возен, палдарен пытареныт. Мутат уке, тидлан ятыр Институт пашам ыштен. А ме, марий-влакше, мо дене уда улына молын дечын? Молан писатель-влакын тукым-вожыштым келгын огына шымле да огына палдаре? Але мо шотышто Валентин Колумб титакан тынар эр илыш дене чеверласен гын?!
«ӰМЫРЕМЫМ АРАМ ШЫМ ЭРТАРЕ»
Тыге возен поэт Валентин Колумб ик почеламутыштыжо. Тудо 39 ий веле илен, чырык курым наре гына усталык пашам шуктен гынат, аклаш лийдыме сылнымут надырым коден. Тидын нерген ме ик гана веле огыл палдарен возенна. Но тыгодымак теве мом палемдаш кӱлеш: Валентин Колумб шке тукымжо кушеч шарлен толмо, тиде тукымын могай йыжыҥым эртымыже нерген шекланен, йодыштын, садланак пален шоген. Ик тыгай пример семын тудын общий тетрадьеш возымо «Авамын каласкалымыже» манме возен кодымашым шотлыман. Тиде тетрадь шке жапыштыже мыйын кидышкем логалын ыле. Мыняр кертмемым мый тунам тушеч возен луктынам. Но тушто ик кугу нелылык вашлиялтын: Валентин чыла тидым аважын каласкалымыж почеш пеш вашкен серен. Серен, кузе серен шукташ лиеш весын каласкален шинчымыжым. Вет каласкалыше еҥ шогал-шогал ойлаш ок йӧрате. Сандене ты возымаште пеш шуко кӱчыкемдыме шомак, мыланна палыдыме еҥ лӱм-влак улыт. Шукыж годым каласкалымыжат вучыдымын ик теме гыч вес темыш кусна. Вес нелылыкше – ик курым утла ончыч эртыше илышым мыланна угыч «кынелташ» куштылго огыл.
Сандене ты возымым рашемдаш мый Валентин Колумбын тукымжо шольыжо, сылнымут да тӱвыра дек шӱман айдеме Вячеслав Валентинович Александровым йодым (ме коклаштына тудым Пумыр Славик манын лӱмдена). Тудо ятыр умылыдымо верым волгалтараш полшыш. Тыгодымак палемдыман, чыла иканаште рашемдаш да тиде чын манын каласаш ок лий. Мемнан ончыкылык пашана – архивым шергаш. Вет тушто садак ятыр, тачысе кечылан палыдыме факт-влак кагазеш возалт кодыныт.
МОЛАН АДАКАТ МарНИИЯЛИ-лан «ЛОГАЛЕШ»?
Икана ик марий мылам шыдешт йыҥгыртен ыле: «А мо тый эре МарНИИЯЛИ-ым вурсет?! Нал да шке ыште!»
Мо, огына керт мо? Ме, мер пашаеҥ-влак, чыла кертына! Эсогыл пашаверыште оксам налын шинчыше шанчыеҥ-влак олмешат ыштен кертына. Санденак рӱж пижна «Колумб энциклопедийлан». Еҥ-влак ушненыт! Вет таче ме тидым ыштен огына кодо гын, умбакыже тиде иктаж-кӧлан кӱлеш мо? Иктаж-кӧн вийже шута мо самырык да ончыкылык манме-влак радам гыч? Вет жап огеш вучо, почешыже мемнан «марий кышанам» ӱштынак толеш. Ончыч кеч Михаил Сергеев, Михаил Исиметов, Ким Васин, Геннадий Айплатов, Ксенофонт Сануков… лийыныт да ты велыште сомылым шуктен шогеныт. Ешарена, шымлыме пашаште Г.Бояринова, Р.Кудрявцева кертмышт семын тыршат. Но нуно вет эн ончыч туныктышо улыт, вузлаште пашам ыштат.
Шке кумылын марий сылнымутым шымлыше аксакална Гельсий Зайниев аклаш лийдыме пашам ыштен да ышта. Но тудо шанчыеҥ улам манын оҥжым ок кыре. Чон йодмыж почеш пашам ыштен шукташ тырша. Южо шанче пашаеҥ семын тудо наградылан але чаплӱмлан кӧра огыл, а шочмо марий сылнымутлан полшаш шонен чыла усталыкшым пышта.
А таче МарНИИЯЛИ пашаеҥ-влак пырчын-пырчын, иктын-коктын гына улыт. Нуныштат лачак жаплан кӱлшӧ темым огыт тарвате. Тыгодымак литературымат, фольклорымат православий дене утыждене кылдаш тӧчат. Но сылнымут – тиде моткочак кугу да кумда умылымаш, тудым ик кышкарыш шурен чыкаш тӧчаш нимолан. Историй ончыктен – социалистический реализм манме йодмашат шке жапыштыже гына, тыгодымак аҥысыр кышкар лийын. Молан тунам угыч мемнан шанчызына-влак тудым вес кышкарыш – религий кышкарыш шупшаш тӧчат?
Санденак ме, мер пашаеҥ-влак, илышымат, марий сылнымутымат кумданрак ончалаш, чын акым пуаш да тидлан кугу шымлымаш-влакым эртараш ӱжына.
Лайд Шемйэр,
колумбовед
1-ше фото – «Валентин Колумб. I том» гыч;
2-шо фото — скульптор В.М.Карпеевын мастерскойыштыжо: Владимир Михайлович (шола велне) да В.Х.Колумбын тукым шольыжо В.В.Александров (пурла велне). Нине кок айдемылан тауштен, 2015 ийыште поэтын Пумыр ялыштыже той чапкӱм шогалтыме. «Ару Элнет» тоштерын фондшо гыч. Лайд Шемйэрын фотожо. 2015 ий, апрель.
MariUver 
Уведомление: Активисты готовят «Колумбовскую энциклопедию» | MariUver