«Марий ушем» 100 ияш лӱмгечым вашлийме корнышто

(Вуйлатыше В.Н.Козловын докладше)

2015 ий 24 январьыште, «Марий ушемын» отчёт да сайлымаш конференцийышкыже погынышо калыкын, очыни, тыгай йодышыжо лийын: «Мо ок сите тиде Лайд Шемйэрлан? Адакат «Марий ушем» вуйлатышылан шогалнеже? Вет тудо пытартыш 20-25 ий жапыште мер пашалан тугакшат тынар жапым йомдарен, каналташат ок шоналте мо? 1990-ше ийлаште эреак Финн-угор калык-влакын самырык ушемлан (МАФУН) вийжым пуэн, 2004–2008 ийлаште Оньыжа лийын. Шке специальностьшо почеш да шонымо пашажлан, еш йодышлан эн кугу верым ойырымо олмеш пӱтынь жапшым марий калык йодышлан пуэн. Вара 2009 ийыште адакат «Марий ушемын» вуйлатышыжлан шогалаш кӧнен. Ик ий утла шоген, но йолжым эмгатымылан да тыгодымак Минюст дене келге конфликтыш толын шумыжлан шке кумылынак «Марий ушемын» вуйлатышыжлан вес еҥым шогалташ кӱлеш манме тактикым ойырен налын. А ынде угыч «Марий ушемын» вуйлатышыжлан «шӱшкылтеш…» Тыге шонышо гына огыл, тыге тура ойлышо-влакат лийыныт. Но…
Лиеш шонаш тыгат, лиеш шонаш тугат…

Но ме толынна чыланат пашам ышташ да ыштена! Лектыш уло да тудо шинчалан коеш!

А мый шкеже, «Марий ушемын» 2015 ийысе сайлыме вуйлатышыж семын, марий ой дене туран каласем: «Марий ушем» коклаш «ия ынже пуро» манын, 2015 ийыште вот адакат вуйлатышылан шогалаш кӧнышым! Тиде мыскара гай чучеш гынат, чынак тыге. А тӱҥ амалже – весе. Шарнеда, молан шогалаш кӧнымем тыгерак умылтарышым: тиде – «Марий ушемын» 100 ияш лӱмгечыжым достойно вашлияш ямдылалташ! Да, тидлан ямдылалташ кугу вий, моштымаш, чытымаш да опыт кӱлыт. Мутлан, 24 январьыште ме иктаж-кӧм весым, «Марий ушемын» кужу да йыжыҥан-йыжыҥан паша корныжым палыдыме але лушкыдырак, «Айда таче правительстве дене пырля пашам ышташ куштылгырак» манын шонышо айдемым шогалтена ыле гын, 2015 ий идалык мучашлан марийын шкенжым шке аралыме сӱретше йӧршынат вестӱрлӧ лийын кертеш ыле. Весе, лушкыдырак логалеш гын, «Марий ушемын» эрыкше йывылдик лийынат кертеш ыле. Амал тыште шуко.

Тидым мый шкемым моктымылан кӧра огыл ойлем. 2015 ий политический ий семын палемдалтын, тидым ме чыланат паленна. Тиде ийыште Марий Эл Республикын вуйлатышыжым сайлымаш эн кугу верым нале. Ты могырымат ме кутырен келшенна ыле «Марий ушемын» еҥже-влак дене – «Марий ушемым» авторитетан да опытан еҥ вуйлатышаш тыгай кагура (тӧрсыр да тура) саманыште. Сита Маркеловын командыжлан марий илышым туртыкташ да марий куатым иземден толаш макым пуаш. Тидлан мучашым пышытыман! Да марий калыкын пытартыш жапыште лушкыдемше вий-куатшым, икте-весе коклаште ӱшаныдымашым кораҥдымаште, ончыкылан «тупрӱдынам» арален кодымаште, калыкын шӱлышыжым вияҥдымаште мо кертмым чылажымат ыштыман.

Да таче тидым ме ӱшанлын каласен кертына: шонымашкына да палемдыме корнышкына ӱшанлын шогалынна да тачат шогена. 2015 ийыште мо ышталтын – тиде чылажат марийын эрыкшым аралыме, «тупрӱдыжым» арален кодымо, ончыкылыклан ӱшаным саклыме амал дене шукталтын.

Ну, сайлымаш нерген посна чарналтен да кугунак мутланен налман. Тиде изиш варарак, ончылно лиеш. А кызыт шкемын витньыкем (докладем) умбакыже шуем.

2015 ийысе паша лектыш да «Марий ушемын» сеҥымашыже семын ятыр палемдаш лиеш да кӱлеш. Нунын кокла гыч ик эн кӱлешанже да пӱтынь пашанам шуктен шогаш йӧн – тиде «Марий ушемын» штаб-пӧлемже улмо. Мыйым сайлыме деч вара, мутат уке, тиде йодыш эн пӱсын шоген – 2014 ий шыжым, Вячеслав Воронцовын мыланна поро кумылын пуымо суртшо уке лиймеке, ик жап эсогыл «Марий ушемлан» погынашат нигушто ыле. Тау марий предпринимательланна, тудо 2009-2014 ий гутлаште, вич ий мыланна полшен шогыш. Ме Йошкар-Ола мучко ятыр жап кычал коштна йӧнан да «кӱсенланна келшыше» верым, но январь-февраль тугак лектыш деч посна эртен кайыш. Февраль кыдалне вучыдымын Панфилов урем, 39 пӧртыштӧ яра да йӧнан вер улмо нерген пален нална. В.К.Иванов дене пырля озаж дене вашлийна. Чыла гаяк кутырен келшышна кугарнян, а шочмын саде озат мыланна, шкеак мемнам кычал муын йыҥгырта: «Владимир Никифирович, ме «Марий ушемлан» пӧлемнам сдатлаш огына тӱҥал…» Тунамак раш лие: «Марий ушем» нерген ала-кушто удам колын шуктен да озана лӱдын чакнен. Мом ыштет, тудын вет бизнес… А бизнесмен-влак азапланыше улыт, парыш деч посна шинчен ынешт код. Мо оҥайже, иктаж кок арня гыч, март тӱҥалтыште оза шкеак йыҥгырта: «Толза, кумылда уло гын, пожалуйста, тыланда пӧлемым пуаш ыштенна…»

2015 ий 10 мартыште мыланна сравочым пуышт, документым ямдылышт. Иканаште да ик тылзылан ончылгоч 16 тӱжем теҥгем луктын пышташ кӱлын. Шукат огыл, «Марий ушемлан» «лачак ситыше» веле. Тунам тиде оксам ушем вуйлатышылан шкаланже кычал муаш логале. Вот тыге ме ынде кандаш тылзе жапыште кажне тылзын 9 тӱжем утла теҥгем арендылан тӱлена да илена, илена, вара адак тӱлена… Юмо полшыжо.

Докладна чатка структур дене йоҥгалтше манын, шке ойлымемым теме шот дене чоҥаш утларак келшен толеш, шонем.

2015 ийысе кокымшо кугу пашанам «Марий ушемым» «палдарыме увер кыл» манын палемдем. Тидлан тачысе кечын эн кугу йӧн, мутат уке – Интернет. «Марий ушемын» Web-страницыжым эше 2014 ийыштак почынна ыле. Тидым ышташ тунам самырык специалистым йодна. Сайтым ыштымылан посна оксам кычал муын тӱленна. Уке гычын адакат улым ыштышна. Но ала-молан пашана воранен ыш кай. Мыланем гын, моткочак раш моланже – Интернет-интернет манме дене гына огыл улмаш, тудын дене изи аза семынак йӱдшӧ кечыже эреак шинчылтман. А могай ӧрдыж еҥ тынар жапым тыгай пашалан ойыра? Уке, конешне. Тунамат мыланем шкаланемак тиде йодышлан, материалым ямдылаш, техник дене кылым ышташ да ешарен шогаш шуко жапым ойыраш перныш. Тыгодымак ончыч ыштыме сайтын структырыжо да дизайнже мыланна пешыжак ок келше ыле. Ала-можо ситен огыл. Сандене угыч чылажымат ышташ да ончыкшымат полшен шогаш ме специалист Станислав Волковым йодна. Тудо кӱчык жапыште Web-сайтын кышкаржым ыштен пуыш. Пашана каяш тӱҥале.

Юмылан тау, тиде сайт «Марий ушемым» йол ӱмбак шогалташ да сомылжым виктарен колташ кугун полшыш да полшен шога. Вет тыгай сайт, пашам ыштыше сайт, таче ик марий мер организацийынат уке, лачак «Марий ушемын» гына. Таҥастараш гын, Мер Каҥашын сайтышт – тиде бюрократический сайт. Шкешт нерген уверым шынденыт, а мо ышталтеш марий тӱняште, мо дене ила-шӱла марий калык Марий Элыште да пӱтынь Россий кумдыкышто – нунылан керек. Кеч Мер Каҥаш шкежат эн ончычак тидын верч шогышаш. Тугеже тудо огешат шого, огешат шинче, а кийылтеш гына… Ну-ну, тиде конешне, нунын сомылышт, но шке марий калык ӱмбак тыге айда-лийже да йӱштын ончымаш мемнам ӧрыктара веле огыл, шотан айдеме рат гыч лектын вочмым ончыкта. Тугеже, нуно чын мер илыш корнышто огыл, а яклака да ондалчык корнышто гына улыт, тыгодымак марий калыкым ондалкален-аҥыртылме лавыран паша дене варненыт. Шарналтыза нунын тений Леонид Маркелов верч калыкым йӱклаш ӱжмыштым. Ӱжыныт гын, ӱжыныт, но Мер Каҥаш вуйвер гыч ты ӱжмаш йымалан пелыжат кидым пыштен огытыл, кӧ деч ит йод, «мыйын тушто кидпалем лийын огыл» маныт. А кӧ вара тиде ондалчык сомыл дене шогылтын? Оьыжа А.Н.Иванов шке кидпалыжым пыштен, маныт, Маркелов верч да КПРФ-ым шӱктарыме «под копирку» возымо серышеш. Ончалза, марий илыш позицийым ойырен налмаштат «Марий ушем» кӱшнӧ, да шке чапшым сайлымаштат амыртен огыл.

«Марий ушемын» сайтыштыже таче кеч-кӧат пеш шуко кӱлешан материалым муын кертеш. Моткочак кумдан да раш позиций дене ончыктен шогымо Марий Эл Республикын вуйлатышыжым сайлыме кампанийым. Да тачат «Марий ушемын» сайтше – чыла судым да молымат жапыштыже да кумдан ончыкта. Калык мемнан деке йынгырта, толеш, рашемдынеже марий илышыште кӱлешан йодыш-влакым: мутлан, мо дене, содыки, Сергей Мамаевын тарватыме судшо пыта, кузе умбакыже илыман эше вич ий тиде Маркелов дене?.. Але эрлак иктаж-могай куандарыше вашталтыш лиеш?!

Тыршена илышлан келшыше вашмутым муаш. Тыгодымак «Марий ушемын» Web-сайтыштыже политике веле огыл, а марий калыкын илышыже да шонымашыже тӱрлӧ могырым ончыкталтеш. Тыгодымак иктым шижтарен каласыме шуэш: «Марий ушемын» еҥже-влак сайтым пойдарыме да оҥайракым, тӱрлӧ увер дене утларак поянракым ышташ жапыштым шагалрак ойырат. Тӱҥ шотышто чыла гаяк сомыл «Марий ушемын» вуйлатышыже Владимир Козловын вачӱмбалныже – репортер-оператор манме гыч тӱҥалын, серкалыше да редактор марте. А вераҥдыме шотышто кугу таум каласем Станислав Волковлан да Васли Николаевлан. Нуно технически кугун полшен шогат. А вот творческий могырнам саемден нӧлтал колтыман – «Марий ушемын» сомылжо, марий илыш нерген шонкален возымо материал утларак кӱлеш. Конешне, ӧрыктара: Марий Элыште тынар журналист улыт, а марий илыш, могай лиеш пӱрымашна, тиде пуйто нуным йӧршынат огеш тургыжландаре. Ончыкшым марий журналист-влак дене кылым муман да пашам чот ыштыман. Вет пӱрымашна ончылно ме чыланат икнарак мутым кучышаш улына.

Тӱнямбал увер кумдыкыш лекмына дене менан кылна самырык-влак дене утларак пеҥгыдеме. 2015 ийыште «Марий ушем» радамыш коло утла еҥ йодмашым возен пурен. Нунын кокла гыч пелыже наре – самырык-влак. Тидыже куандара. Тыгодымак самырык-влак дене нунын корныштым виктараш да «Марий ушемыште» оҥай да пайдале лийже манын, нунын дене ситышын паша ок ышталт. У член-влакым пуртымо шотышто 2015 ийыште ончык тошкалынна гынат, эше ситышын огыл. Поснак районла гыч пурышо-влак пеш шагал улыт. Вет ме вашлиймаште чӱчкыдынак тиде йодышым тарватена. Район-влаклан вуйын шогышо Владимир Ивановымат, Станислав Волковымат, Леонид Ивановымат, Георгий Ашкельдинымат да молымат шке кундемыштышт кеч 5-6 еҥ дене организоватлаш йодынна ыле. Нунын паша лектышышт коеш, тыгодымак лишыл жапысе ончыклык сомыл семын кодеш.

1990-ше ийлаште «Марий ушемыште» вич тӱжем наре еҥ лийын манына. А кушто улыт мемнан «Марий ушемын» ончычсо активист-влакше?! Калыкнан ончыклык пӱрымашыж нерген сайым шонышо-влакым ме эреак пагален ӱжына. Мутлан, 1998-2002 ийлаште марий коклаште «Марий ушемын» вуйлатышыж семын кугу сомылым ворандарен колтышо Никандр Семнович Попов. Тыгай еҥже дене пашам ышташ ме эреак ямде улына. Кушто шкенжым кугу политтехнологлан шотлышо да «Марий ушемын» интересшым 2007-2012 ийлаште (тыгак, очыни, пытартыш жапыштат) мутайкалыше-путайкалыше Валерий Александрович Мочаев? Тореш огынал пырля пашам ышташ шке жапыштыже «Марий ушемым» нӧлтал колташ ятыр вийым пыштыше, шуко мероприятийым эртарыше Ираида Александровна Степанова денат. Но южышт дене «Марий ушемын» кылже лийын кертеш ала уке… Мутлан, 2000 ийла тӱҥалтыште Пошкырт кундемысе «Марий ушем»-влакын пеш шукын улмышт дене да Башкортостан правительствыш пурен коштмыж дене моктаныше Павел Исадыкович Бикмурзин дене. Ушна мо угыч Татарстан Элнет кундемысе «Марий ушемын» ончычсо вуйлатышыже Геннадий Мальгин? Да шукын-шукын молат.

Ончыктымо лӱм-влак дене кылдалтше вашмут. Никандр Попов ынде 13 ий «Марий ушем» деч торлен. Но марий калыкше тудын полышыжымат вуча. Валерий Мочаев нерген кӱшнак каласышна. Ираида Степанова мер пашам шукта, усталыкше дене калык коклаште чапым сулен налын, но марий илыш пӱрымаш йодышым тачысе илыш йодмо семын тарваташ айманыше «Саскавий» ӱдырамаш ушемыште… Павел Бикмурзин ала-кушко йымен кайыш, да эше эрвелмарий-влак деч Павел шотышто уда мут шарлыш. Геннадий Мальгин Татарстанысе марий-влакын национально-культурный автономийжым шочыкташ 2009 ийыштак «Марий ушемын» «плацдармыжым» пуыш да шкеже шыпланыш… Вот тыгерак мемнан «Марий ушемна» 2011 ийлан «межрегиональный» гыч «кундемысе, т.е. региональный, Марий Элысе» манмашке савырныш. Весымат палемдыман, «тошто гвардий» гычын ятырышт шоҥгемынат шуктеныт, илыш гычынат каят…

Икманаш, «Марий ушемын» 5-6 ий жапысе историйжат, т.е. «Марий ушемым» шалатылме историй, моткоч шуко йыжыҥан. Тӱрыс шымлен лектын, кажне ситуацийжылан акым пуыман – тидат ончыклык паша. Тӱҥ-вож гычынак рашемдыман – молан «Марий ушем» Пошкырт кундемыште пытен, молан Татарстан да пӱтынь Виче-Чолман кундемыште шыпланен… Кугу историй да сапналтышан илыш савыртыш.

Молан тидыжым ыштыман, чылаланна раш, шонем – 2017 ийыште «Марий ушем» 100 ийым палемдаш тӱҥалеш. А историй да историйлан чын ак деч посна могай пайрем лийын кертеш! Тыге вет? Кӧнеда акым пуаш? Но ме судья огынал, тек акым чылаланна жап да историй пуа…

Айста ынде келгынрак «Марий ушемын» 2015 ийыште ыштыме да тыгак ышталтде кодшо сомылжым шергал лектына.

Тендан кокла гыч шукышт 2015 ий 24 январьысе конференцийыште лийында. Шарналтыза, могай сомыл-влакым ме тунам пӱтынь тӱшка дене ончен лекна. Шарналтышда? Очыни, мондалтеш. Сандене мый эше ик гана ушештарем да мо ышталтмым але мо ышталтде кодмым кертмем семын почын пуаш тыршем.

Тунам ме тендан кокла гыч шукышт дене 2015 ийысе сомыл нерген тыгерак кутырен келшен улына ыле:

– 2015 ийлан паша планым тичмашын вуйверлан ышташ ӱшанена, манна. Вуйверын паша планже лийын. Но нунын кокла гыч чыланак кӱлеш семын пашаш ушнен кертын огытыл. Умылем, тачысе тӧрсыр да мер пашаеҥ-влакым шыгыремдылме пагытыште «открыто» пашам ышташ пеш неле. Икмынярышт, калык ончык лектын шогалын, «Марий ушем» лӱм дене выступатлен кертын огытыл. Чыла амалжым почаш тачысе кечын кӱлешыже уке, шонем, Тек тиде мемнан ушем кӧргысӧ мутланымаш семын кодеш. А икмынярже олмеш вуйверыш весе-влакым ойырен пурташ кутырен келшенна. Шкешт денат ты шотышто мутланыме, да нуно тидым ӧкымлымӧ семын огыт ончо, а чын умылат. Шке манмыштла, илыш тыгай…

– «Марий ушем» РОО-н шке пашаверже лийшаш, офис почмеке, ответственный секретарь лийшаш, манын, кодшо конференцийыште пунчалынна ыле. Тиде шотышто вуйвер чотак азапланен. Келшыше верым кычал муаш куштылгыжак лийын огыл гынат, шуко жапым йомдарыме гынат, конференцийын шындыме задачыжым вуйвер шуктен.

Конференций эртымеке, ик тылзе гыч келшыше верым мумо, да эше документ оформитлаш кум арня кӱлын, а 10 мартыште ме тыгай адресыш кусненна: Йошкар-Ола, Панфилов урем, 39 пӧрт, 106 пӧлем. 15 квадрат метр. Тылзеш 9 тӱжем теҥге утларак тӱлыман. Юмылан тау, модын воштыл але пеҥыжалтен колтен, но 10 тылзе жаплан тӱлаш оксам кычал муынна. Ынде шотлен лукса, мынярыш тиде шуэш идалыкыште? Поро еҥ-влак корныштына лектынак шогат гынат, весым шоналтыза: шкенан пӧлемна лиеш гын, тиде жапыште тынар окса кӱшеш ик сай книгам луктын кертына ыле. Уке, илыш тыгай: чиновник-влак оксалан верч пашаш коштыт, а общественник-влак, шке ӱмбач тӱлен-тӱлен, мер пашам яра ыштышаш улыт. Тиде – илышнан тупыньлыкшо. Да эше кажне гана Минюст мемнамак чоныш витара тӱрлӧ бюрократический йодыш-влак дене. Ужыда вет, мыняр гана документ-влакым уэш-пачаш ышташ, тӧрлатылаш перна. 2015 ийыште гына ынде мыняр документым уэш-пачаш ыштыме. Каласен кертыда, Чашкин годым тыгай лийын огылыс. Да, лийын огыл. Евгений Чашкин 4 ий вуйлатен, тиде пагытыште Минюст могырым ик ганат терген огытыл. Кеч тергымаш эртаралтеш кажне кум ий деч вара. А Владимир Козлов шогалмеке, кум кече гычак тергаш тӱҥалыныт да тиде тергымаш таче мартеат шуйна. Очыни, минюст 2014 ийыште – срок шуын гынат – лӱмын терген огыл. Кызыт мыланна тиде сомылым тӧрлаш юрист Алексей Петрович Гаврилов полша. А тергатше 2015 ийысе сомылым огыл, а 2012–2014 ийласе сомылым. Тура каласыман, ты пагытысе документаций чылажак верыште огыл. Протокол-влак огыт сите да молат. «Марий чаҥ» газет шагал лектын. Юмылан тау, «Марий ушемлан» Валентин Колумб лӱмеш рӱдер-тоштер пелен илаш йӧн лийын. Тыге 2005 ий гычынак Валентин Колумб тоштер, мо оҥайже, да ынде шкеат ужыда, мыняр оксам аныклаш полшен. Вот кызыт еҥ пачерыш илаш пуренна да шижына, кузерак кӱсен гыч оксам луктын пышташ. Шке шочмо Марий мландыште «Марий ушем» марий калыклан пашам ышташлан тыгай кугу оксам кычал мушаш. Вот тыгайрак илыш чын Марий кундемыште… Но эше ик гана каласем, воктенна марий калыклан порым шонышо йолташ-влак улыт, нуно мыланна полшат да полшаш тӱҥалыт.

«Марий ушемын» пунчалмутшым калык деке намиен шукташ задачым шынденна ыле. Тиде сайын шукталтын. Тидлан конференцийыште темлыме да улшо моло йӧным кучылтмо, кызытсе Интернет-технологий чот полшен. «Марий ушем» нерген республикысе марий газет-влак савыкташ огыт тӱҥал да нунылан пуымат огыл. Мыланна гын, марийушемзе-влак, эше ятыр мо мешая: южо годым ме шкежат ӧрмалген-апытыранен шогена, пеш кужу жап вискалена, а вара ыштен кудалтыме жапше эртен кая… да тулеч молат.

– Тыгак, «Марий ушемыш» член-влакым пуртымо шотышто пашам вораҥдарен колташ кугу задачым шынденна ыле. Айста ончалына, кӧмыт ешаралтыныт да кӧ нуным ты радамышке ушаш вийжым пыштен? Мо оҥайже, шкенжым интеллигентлан шотлышо айдемына-влак ушнен огытыл. Амалжым кӱшнӧ уже ончыкташ тыршышым. Но нуным чылаштымат «лӱдшӧ-влак» радамыш колташ ок лий. Ончалза, кугыжаныш газет, радио-телевидений, театр пашаеҥ, туныктышо ик марий айдемат ты 8 тылзе жапыште мемнан деке ушнен огыл. Ала ушен кертын огынал? Ала нунышт самоцензур манмет дене орланат? Сандене нунын дене кыл шотышто шуко пашам ыштыман, Весыже куандара, «Марий ушемыш» самырык-влак да у айдеме-влак чолган ушненыт. Но нунылан мер илышыш ушнаш полшыман да туныктыман, туныктыман да полшыман. Эн чотшо – адакат сомыл-влакым шуктыман.

– Национальный самосознанийым Марий кундемыште чот пеҥгыдемдаш пижаш пунчалынна ыле. А мо тиде тыгай «национальный сасмосознаний» манмыже? Мыйын шонымаште, тиде чыла иканаште. «Марий чаҥ» газет гыч тӱҥалын, мемнан кажне мероприятийна марте. Мутлан, тений 6 июньышто Шайра кундемыште эртарыме муро, поэзий, сем да тоштер фестивальна. Молан тудо кӱлын «Марий ушемлан»? Молан пӱтынь Волжский район (эсогыл улшо административный да финанс йӧным кучылтын) тыгай кугу да тачысе мерчыше, тӱҥдымӧ ял калыклан кӱлешан мероприятийым эртарен ок керт? А вот «Марий ушем» да Валентин Колумб лӱмеш тоштер тидлан кыртмен пижеш да чаплын эртарен колта. Вот тыгай мероприятий лачак самосознанийым нӧлталаш виктаралтын. Тыгай мероприятий-влак калыкын кочыртатыше «тупрӱдыжым» саклен кодаш полша. Ончалза, волжский-шамыч таче фольклор коллектив шотышто, художественный самодеятельность шотышто республикыште чот виян улыт. Тачеш нунылан профессиональный мастарлык могырым гына полыш ок сите – тиде Волжский районысо тӱвыра пӧлка начар ышта. Тудо ынде шукертсек калыклан огыл пашам ышта, а власть да администрацийын интересыштым аралыше семын гына шотлалтеш. Самосознанийым нӧлталме кӱшеш ме тиде ситыдымашымат сеҥен лекшаш улына. Туге гынат, 4 ий ыштыме фестиваль пашана арам лийын огыл. Сайлымаш кампанийыште Волжский район Маркелов ваштареш шогалмаште ик эн тале лийын. Тидлан Волжск ола чот полшен. Но тыгодымак ял калыкым тӱҥденак тӱҥдат гынат, Корамас да Карай кундемым шотыш налаш огыл гын, протетстный результат изи огыл лийын. А молан протестше? Тиде вет просто ме ӱскырт улына да тореш шогалына манашлан огыл. Тиде – марий улмынам арален кодаш кугу вий. Уке гын, ынде мыланна ойлынешт – йӱкдам лукташ ида тошт, . Мо эше куандара ты йодышышто – Волжский велне самырык-влак кокла ийготан туныктышо да моло ӱҥышӧ-влак деч шкеныштын эрыкан шӱлышышт дене ойыртемалтыт.

– Самосознаний денак кылдалтын мемнан, «Марий ушемын» сайлымаш кампанийышке ушнымашна. Шкат ужыда, ик-кок ий ончычсо дене таҥастарымаште, калык помыжалташ тӱҥалын. Кеч помыжалтме мартеже эше шуко тыршаш кӱлеш.

Тиде пример семынак конден кертына 2015 ий 26-28 июль жапыште эртарыме кум кечаш экспедицийым. Ме тудым пӱтынекак шке ӱмбакына огына нал, поснак транспортлан окса тӱлымаште. Но кугу ужашыжым ме шкеак пыштенна. Экспедиций «Чумбылат корно» маналтын. Тиде – 2015 ийысе значимый мероприятий кокла гыч иктыже ыле. Тыге «Марий ушем» Виче кундемысе Яранск–Тужа–Кокшар–Кукарка кундемыш корным почо.

– «Марий ушем» ушен шогышо организаций лийшаш, тидлан «Марий чаҥ-Увер» газетын пашажым вияҥден колташ пунчалынна ыле. Но шонымо семын ыш лий. Сандене таче угыч у редакторым сайлыме да пеҥгыдемдыме йодышым нӧлталына. Темлена газетнам «Марий увер» манын лӱмдаш да редакторлан Евгений Витальевич Чашкиным пеҥгыдемдаш. Тудын дене кутырен келшыме, кӧнен.

– Палемденна ыле тыгак «Марий ушемын» пашажым у форматыште эртараш тӱҥалаш. Тидлан «йыргешке ӱстел», публичный лекций да т.м. йӧнымат кучылташ. Но «Марий ушемын» еҥже-влак кыртмен ушнен шуктен огытыл. Тыгодымак Кужеҥер районын чолгаеҥже Л.В.Ивановын чолгалыкышым палемдыман. Ончычсо семынак тудо шке районыштыжо лӱмлӧ еҥ-влакын лӱмгечыштлан да молыланат чытырланен коштеш. Пытартыш тыгай лектышыже – драматург Ялмарий Йыванын (И.Казанцевын) лӱмгечыже Шорсола школышто. Тудо 26 октябрьыште эртаралтын. Леонид Васильевич шкеак тиде йодышым нӧлталын, ӱшандарен да тарватен кертын районысо тӱвыра пӧлкам. Ялмарий Йываным шарныше-влакым да драматургын пелашыжым налын намияш лӱмынак шке машинаж дене Йошкар-Олаш шумеш толын, а мероприятий пытымеке мӧҥгеш конден коден.

Тыгак палемден кертам Волжский район гыч Георгий Михайлович Ашкельдиным. Районышто могай мероприятий эртаралтеш, тудо тушко «Марий ушем» лӱм дене миен лектеш, мутым ойла, икманаш, чиновник-влаклан «ойзаланаш» да калыкым ондалкалаш ок пу. Но икте гына ойгандара: Волжский районжо кугу, чиновник-влак шукын улыт, а ты районышто «Марий ушем» членже икмыняр еҥ гына. Тау, таче нуно тышке погынен толыныт да член семынат ешаралтыныт. Тидыже ӱшаным шочыкта.

– Сай программым возен, вий шутымо пашам ышташ палемденна ыле. Шарнеда, конференций годым мыланна мемнан радамыш ушнышо Иван Федорович Васильев «Марий ушемын» ончыклык паша радам принципше-влак» манме серымашым возен пуэн ыле. Мутат уке, тидым программын тӱҥалтыш негызше семын ончаш лиеш. Но тӱрыс программыжым келгын да тачысе кечылан келыштарен, марий илыш дене висен возыман. Тидат мемнан ончыклык пашана семын кодеш.

– Сеҥымаш пайрем кечылан Интернетыш савыктымаш-влакым ямдыленна, ты кечын шкежат парадыште участвоватленна. Но тыште утларакше «Марий ушемын» рольжо моло-влак дене ушнен пашам ыштыме семын палдырнен.

– «Пеледыш пайремыште» гын тений «Марий ушем» сайынак шкенжым ончыктыш: кок флагна урем мучко лойгалтын, мемнан шкенан шӱвырзына лийын, тиде – ушемнан членже Василий Кузнецов.

– Июль мучаште «Марий ушемын» илышыштыже кугу вашталтыш лие. Мемнан пӧлемышкына Моско гычын лӱмынак М.А.Долгов (ме тудым ончычшым Марий Эл Республикын вуйлатышыжлан кандидат семын вученна ыле) да уже КПРФ деч вуйлатышыш кандидатлан пеҥгыдемдыме С.П.Мамаев шке командыж дене вашлиймашке тольыч. Тыгай кугу визит «Марий ушемын» историйыштыже, очыни, кок гана гына лийын. Икымшыже 1999 ий декабрьыште. Тунам Марий Элын президентше В.А.Кислицын «Марий ушем» деч эҥертыш-полышым йодын. С.П.Мамаев дене вашлиймаш лектышан лие, «Марий ушем» сайлымаш кампанийыште тудлан полшаш кутырен келшыш. 2015 ийысе сайлымашке ме ончычсо (1999 да 2004 ийласе) гаяк талын ушнышна. Те шукынжо шкежат талын шогенда, пашам ыштенда, сандене тиде йодыш дене кугун ойлаш ом тӱҥал. Палемден гына кодем: С.П.Мамаевын 32,3 процентым погымаште «Марий ушемын» надырже кугу. Тудо шкежат тидым калык ончылно луктын ойлен. Юмо полшыжо С.Мамаевын командыжлан чын верч кучедалме судышто сеҥыше лияш.

Могай сомылым «Марий ушем» шуктен, чылажым радам дене каласкалаш ом тӱҥал. Амалже – ты погынымашлан ямдылалтме жапыште ме 2015 ийысе паша хроникынам ямдылышна. Мом ыштымынам тушко чылак пуртымо. Туге гынат икмынярже дене ешарен палдарем:

– 10 апрель 2015 ий – марий Талешке Мамич Бердей деке Оршанке районыш вуй саваш миен коштынна. Тиде ынде кумшо гана. Эсогыл видеоклипымат ыштыме.

– 2 август – Акпатыр Чочой да Полтыш он деке Малмыж кундемыш вуй саваш миенна. Те паледа, Полтыш курыкышто 2010 ийыштак историй да этнографий комплексым ышташ тӱҥалынна. Утларак сомылжо Кетек кундемысе калык да нунын кокла гыч лекше Н.И.Зайцевлан логалеш гынат, «Марий ушем» еҥ-влакынат надырышт изи огыл. Мемнан суапле сомылнам аклен, кажне гана онаеҥ-влакна пелешташ мият. Тений Марий Турек посёлко гыч Михаил Айглов тиде сомылым пеш чаткан шуктыш.

– 27 сентябрь – «Марий ушем» Йошкар-Ола воктенысе Тумер отышто «Шыже кумалтышым» эртарыш. Тушко тений икымше гана лопкасаҥган дене лекме. Ты сомылым шукташ кугу надырым пыштеныт Марий Турек да Параньга вел марий-влак. Ушненыт чыла гаяк район гычынат. «Марий ушем» тыгак чес-пӧлек семын мамыкан (комбо) дене лектын.

– 24 октябрь – Курчак театрыште тале марий артист Г.Р.Копцев лӱмеш чапле кас эртен. Тыште Марий самырык театр дене пырля Сергей Карповын пашажым кӱкшын аклыман.

– 23-24 октябрь жапыште мемнан еҥна, Советский районысо «Марий ушемын» пашаж верч вуйын шогышо Галина Николаевна Волкова вургем пайрем-фестивальыште участвоватлен да III верым сеҥен налын. Тудлан Советский район «Марий ушем» пӧлкам вуйлатыше Станислав Иванович Волков да Ирина Вячеславовна Закиева кугун полшеныт. «Марий ушемын» чапшым кӱш нӧлталмылан нунылан таум ыштена да теве залыштак совым пералтен саламлена!

Чылажым иканаште ойлен пытараш ок лий. Но ончыклык сомыл нерген палемден кодыде тугакак ок лий. Ойлышна вет, мемнан эн кугу сомылна – «Марий ушемын» 100 ияш лӱмгечыже. Тудым 2017 ийыште палемдаш тӱҥалына. Тыгай кугу мероприятийлан идалык утларак жап моткоч шагал, кеч ме тидын нерген эше кодшо конференцийыштак каҥашышна. Таче ик кугу сомылым ыштыман – Тӱшка погынымашын статусшым кучылтын, Бирск олан мерже Николай Анатольевич Хороштловлан (I марий Погын тушто эртен), Башкортостан Республикын вуйлатышыже Рустэм Закиевич Халитовлан тиде лӱмгечым «Марий ушем» дене пырля Бирскыште да Уфаште эртараш темлен, серышым возенна. Тидым тӱрыс шукташ тачысе Погынымашна лӱм дене «Марий ушемын» вуйвержылан тудым мучашке шукташ ӱшанен пуэна.

Да мучашлан эше ик темлымаш лиеш. Тиде – «Марий ушемын» 20 еҥжылан (тышке ончычсо член-влакат пурталтыт) Марий Эл Республикын тӱвыра, печать да калык-влак кокласе паша шотышто министерствыш нунылан «Чап грамотым» пуаш ходатайстве дене лекташ. Молан тидыже кӱлеш? Ончалза, «Марий ушемын» еҥже-влак коклаште марий илышым вияҥдымашке кугу надырым пыштыше-влак тынар шукын улыт, а нунын пашаштым аклышыже, иктаж чап лӱмымым пуаш шонышыжо йӧршынат уке. Мыйын шонымаште, ончыкшым тыге лийшаш огыл да тиде чырым ме тачак тӧрлаташ тӱҥалына. Тыгай материалымат «Марий ушем» тӱшка погынымаш лӱм дене ямдылаш да мучашке шукташ темлен йодам. Тек тиде Марий Эл тӱвыра министерствын, РМЭ правительствын суапландарымашыже лиеш.

Мый тыште чыла мероприятийым каласкален шым лек. Тидлан ме лӱмынак «Марий ушемын» паша хроникыжым» ямдыленна. Тудын дене те газетнан шушаш номерыштыже палыме лийын кертыда.

Пагалыме марий-влак! «Марий ушем» ила да пашам ышта. Тыгодымак паша лектышыжат коеш, сомылым шукташ оксамат муэш. Сандене мый тендам чыладамат умбакыжат ӱшаным йомдарыде тиде илыш корнышто пеҥгыдын ошкылаш да суапле пашам ышташ ӱжам. Юмо дене пырля. Тыгодымак мыланна патыр кугезына-влак йӧным ыштен шогат.

Мутат уке, докладым каҥашаш да районласе пӧлкам вуйлатыше да кумылан-влаклан мутым пуэна, каҥашымаш лиеш.

А кызыт мый пытартыш жапыште «Марий ушемыш» пурышо да кӧн членский билет тӱрыс ямде, нуным тышке лекташ йодам. Билетын торжественно кучыкташ тӱҥалына. А кӧн уке гын, тыланда фотом «Марий ушемыш» кондаш да изиш вучалташ логалеш – вуйверыш ме тендам лӱмын ӱжына. «Марий ушем» таче – виян, сандене тудо Ончык кайыме корнышто да шкенжымат, моло марий-влакымат аралыше организаций. Мый тендам саламлем чон пеҥгыдылыкда дене, чыла нелым кораҥден каяш вий-куатым муын моштымыда дене.

Санденак «Марий ушемнан» 100 ияш лӱмгечыжым кумдан да кӱкшын эртарена манын ӱшанен кодам.

Владимир Козлов,
«Марий ушем» («Союз мари») РОО-н вуйлатышыже