Марий калыкым йоммо деч арален кодена!

Теҥгече, 27 августышто, Йошкар-Ола Виктер пӧрт ончылно эртыше митингыште «Марий ушем» вуйлатыше Владимир Козловын ойлымыжо. Митинг нерген рашрак сайтнан рушла ужашыштыже лудын кертыда.

Пагалыме марий калык!

Йошкар-Олаште да пӱтынь Марий кундемыште илыше пагалыме пошкудо калык-влак, уна-влак!

Таче марий калыкын илышыштыже пеш кугу событий – марий калыкнан ончыклык пӱрымашыж нерген кумда уремыш лектын мутланена.

Лектынна да шкенан ончылно пеш кугу йодышым шынденна – кузерак марий калыкым йоммо деч утарен кодаш! Ме – марий тӱняште таче илыше-влак – ончыклык тукым ончылно мутым кучена! Сандене таче ме тыште улына!

Ондак ме ойлена ыле: «Марий илыш тӱҥалеш ял гычын! Марий илыш аралалт кодеш ялыште!» Но таче тиде лозунг, тиде шонымаш шеҥгелан кодыныт. Таче ме пӱтынь марий калыкланна да тыгак Марий кундемын правительствыжлан пеҥгыдын каласена: «Марий илыш тӱҥалеш ола гыч! А аралалт кодшаш марий калык пӱтынь Россий кумдыкышто! Таче мемнан – XXI курым. Таче марий калык моло калык дене келшен илыше да иктӧр праван калык».

Ме, «Марий ушем» («Союз мари») мер организацийын еҥже-влак, калыкнан шагалемын, лушкыдемын толмыжым чон корштен ончена да тидын ваштареш шогена. Ме марий калыкнан самырык ӱдыр-эргыже-влакын пӱтынь тӱня мучко пеш писын каен йоммыштым ынде мыняр ий чон корштен ончена. Молан марий самырык-влак – мемнан ончыклыкна – таче Марий кундем гыч куржыт?! Амалже раш (тиде экономике гына огыл) – 2001 ий гыч 2015 ий марте тиде самырык тукымлан Марий Эл правительстве моткочак шагал ыштен, эсогыл ыштен огыл манашат лиеш.

Весыже. Молан самырык марий-влак шке шочмо мландыштым кудалтен каят? Тиде – марий-калыкым тӱрлӧ амаллан кӧра шыгыремдылмаш – шыгыремдылмаш адакат кучем могырым. Власть тиде 15 ий наре жапыште марий-влаклан моткоч кугу психологический чаракым ыштен шоген. Шарналтыза, Леонид Маркеловын оза лиймекыже, кӱкшӧ квалификациян мыняр марий айдеме паша деч посна кодо, мыняр еҥым паша гыч шурен луктыч, эсогыл нунылан варажым Марий Эл гычынат «куржаш» гына кодо. Ынде шотлен ончыза, тиде жапыште мыняр ача-аван йочаже психологически эмганен кушкын! Тудо изинекак тиде шыгыремдылмашым, темдымашым, аклыдымашым, мыскылымашым ача-аваж гочын, лишыл родо-тукымжо гочын шижын шоген, нӧргӧ чонжым сусыртен. Санденак, кушкын шумеке, тыгай еҥ-влак шочмо кундемыштым кудалтен каеныт да тачат каят…

Сандене таче ме Марий Эл правительстве деч пеҥгыдын йодына: «Сита марий йоча-влакын психикыштым локтылаш. Йоча – мемнан ончыклыкна. Умбакыжат тиде шуйнаш тӱҥалеш гын, марий калыкын пӱрымашыж верч, тудын пытен толмыжлан тачысе власть мутым кучаш тӱҥалеш!»

«Марий ушемын» мутшо яра ынже лий манын, пример дене пеҥгыдемдена. Яллаште школым 2002 ий гыч петыркалаш тӱҥальыч. Лу ий утла жапыште 60-70 наре школым петырыме але тӱҥалтыш класслаште гына туныктымо марте туртыктымо. Ынде шотлен лукса, нунын кокла гыч мынярынже марий школ лийыныт да мыняр марий туныктышо паша деч посна кодын. Тиде туныктышо кугу вий варажым шулен йомын: кӧ Москошко дворниклан каен, кӧ вес неле пашашке ӧкымеш куснен. Эсогыл районысо шинчымаш але тӱвыра пӧлкам вуйлатыше марий-влак варажым калымыш гына кошташ йӧрышӧ лийыныт. Тиде – властьын лавыран кидше! Вот тыге мыскыленыт марий-влакым. Уке, тиде марий специалист-влакын шотдымо улмыштлан кӧра огыл, а Маркеловын властьшын шыгыремдылмыжлан кӧра тыге! Ончалза, тендан кокла гычынат таче мынярын пашадыме улыда – тидат власть верчын. Нуно тендан деч пуйто лӱдыт, но шке шем пашаштым ыштат – марий кадрым корно ӧрдыжкӧ шӱкен луктын кышкат…

Посак каласыман ял калыкын илышыже нерген. 15 ий наре жапыште марий ялын илышыжым саемдымаште кӱчнер наре гына паша ышталтын. А вет 14 (!) ий эртен. Тиде жапыште уже ик тукым кушкын шогалын. 15 ий наре тиде марий тукым Марий Эл властьлан ял кӱлын огыл. Лачак сайлымаш кампаний-влак тӱҥалмеке гына пуйто ял калык нерген шарналтат. Ынде ондален-ондален нунын кӱшеш адакат властеш коднешт. Газым пуртена, манеш власть, но ончалза, таче кечыланат тунар чот шуко марий ялыште газ уке. Савырныза эн «индустриальный» Волжский районыш. Мыняр ялыште тушто газ уке, ӧрат. А вет калыклан эре сӧрат. Да эше иктым ойлыман: яллашке газ федерал программе почеш пурталтеш, а суртышко пурташ калык шке оксажым тӱла. Ну, кузе тугеже намысдымын «ме пуртенна але ме пуртена» манын моктанаш лиеш…

Тыге мемнан марий ял калыкна эре шагалемын да лушкен толеш. Демографий таче – ӧрыктарыше да лӱдыктышӧ! Волжский районысо Сотнур школышто, мутлан, 2001 ийыште 54 выпускник лийын гын (2002 ийыште – 27), а пытартыш ийлаште тудо школышто улыжат 8-9 йоча гына 11 классым тунем лектын. Тидыже мо нерген ойла? А теве мо нерген: тиде эсогыл Кугу Отечественный сар годсо дечат шучкырак. 1941-1945 ийлаштат Сотнур школышто кажне ийын 20-38 йоча кыдалаш (средний) образованийым налын. Мутлан, 1942 ийыште – 38 йоча, 1943 ийыште – 27 йоча, 1944 ийыште – 18 йоча. Тыгаяк сӱрет чыла гаяк ялласе марий школлаште… Тугеже, йоча уке – ял илыш пытен толеш!

Ынде чыла тиде цифрым таҥастарыза. Могай эпидемий каен шога мемнан Марий Элыште? Молан марий-влак демографий шот дене катастрофически шагалемыт? А эн тӱҥ йодышыжо – молан Марий Эл правительстве 15 ий пашам ыштыме пагытыште шке калыкше йомын ынже пыте манын мерым ыштен огыл? Да тачат нимо гаяк илышыш ок пурталт гай чучеш.

Чылалан раш, ме тыште (да нигунамат) марий калыклан гына привелегийым йодын огына шого. Ме тыште илышын йодмыжлан – молан марий калык пытен толеш да молан Марий эл правительстве чӱчалтыш наре гына ышта манме йодышлан вашмутым кычалына. Да ыштажат шкенжымак мокташ гына, а 15 ий наре жапыште ялысе ситуацийым тӱҥге-вожге вашталташлан огыл.

А кушеч тиде вашталтышыже лийын кертеш, кунам Марий Эл Республикын правительствышыте 2-3 марий вуйлатыше гына гын?! Молан марий-влакым властьыш огыт пурто ынде 15 ий? Мо дечын марий-влак деч лӱдеш вуйлатыше Леонид Маркелов?! Очыни, тудо шкежак гына вашештен кертеш.

Ме, марий-влак, моло наций гаяк айдеме улына, моло семынак пашам ыштена, моло семынак ончыкылык тукым нерген азапланена.

Статистике ойла, пытартыш ийлаште Марий кундемысе калык чот 50 утла тӱжем еҥлан шагалемын. Тугеже мыняр марий ял пытен, мыняр марий ял пыкше-пыкше гына шӱла, кушто шоҥго да нигуш каен кертдыме еҥ-влак гына илат. А могай ялыште илыш тӱзланен шога, у пӧрт-влак нӧлталтыт – тиде ӧрдыжкӧ коштын, ыштен налме окса дене чоҥымо улыт. Но шарныза, тидын годым мыняр еш шалана!. Адакат калыкын ончыкылыкшылан эҥгек… Да тыге мучашдымын.

Мемнан тачысе митингна марий калыкым арален кодымо йодыш дене кылдалтын. 15 ий наре жапыште пеш шуко йомдаренна, могай кӱкшытыш шуыныт улмаш мемнан ача-вана, коча-кована XX курымышто. Но иктым пеҥгыдын каласена: «Марий-влак таче тоштым, эртен кодшым ынешт руалткале. Марий-влак таче у технологий верч, бизнес-сообщество, Российын куатше верч шогат да пашам ыштат. Могай таче у да ончыл шонымашан йӧн-влак улыт, ме чыла тидым илышыш пуртышаш верч шогена.

Марий калыкым ме корно ӧрдыжеш шоген кодшо семын огыл, а тӱнямбал калык дене пырля вияҥше калык семын ужына да аклена.

Тачысе митингна сайлымаш кампаний жапыште эрта. Сандене ме, марий-влак, уло йӱкын шке ончыкылыкна верч ойлена: ме у вашталтыш да вияҥмаш верч улына. Тошто власть дене тидым ыштен огына керт. Тудо шкенжым уже ончыктен. Сандене ме таче Марий Эл Республикын у главаже верч сайлымаш кампанийыш ушнен улына. А мемнан ойырен налме кандидатна – тиде КПРФ деч кандидат Сергей Павлинович Мамаев.

Ме ӱшанена, тудын пелен Марий Эл правительствыште кӱлешан да марий йодышым умылышо, виктарыше ятыр специалист лиеш! Те паледа, тудын пелен лиеш Михаил Алексеевич Долгов. Лийыт ятыр моло марий-влакат.

Налмывер: Марий ушем