«Кандыра» куштымашын юзо вийже

Кеч-могай кандырам рончен ончалаш гын, коеш — тудо икмыняр йогын гыч шога. Марий калыкын «кандыра» куштымашыжымат калык йÿла, йылме, культура да койыш гыч тÿрлö йогын семын чоҥымо. Тылеч посна куштымашым уста гармоньчо калыкнан эн йöратыме да лишыл марий семже дене сöрастара. Гармоньчын усталыкше ден инструментшын качествыже, иктыш ушнен, куштышо-влакым у тÿняужмашыш луктыт, юзо вий семын чылаштымат авалтат да куштымаш пöрдемыш «вÿден наҥгаят».

Таче «кандыра» – куштылго, кумылло куштымаш. Тудын тÿҥ сын-кунжым – тывырдыкым — кажне куштышо умыла да пала. Тывырдыкым чаткан, моторын тошкал моштыман. Тиде мастарлык марий еҥын шочмыж годсек вÿрыштыжö уло, тудым почын мошташ веле кÿлеш, шонем.

«Кандырам пунымаш балет огыл», – манеш öрдыжъеҥ. Но мыланна, марий-влаклан, тудо балетымат, оперымат алмашта. Марий еҥын тÿняужмаштыже «кандыра» куштымаш эреак кугу верым налын. Куштымаш гоч кугезына-влак космос дене кылым кученыт, вес тÿня дек лишемыныт, «кандырам» пунен, тывырдыкым тавалтымеке, нунын у шÿлыш почылтын.

«Кандырам» пунен куштымашын сÿретше кушеч лекмым раш каласаш ок лий. Ала тудо ожсо марийын чодырасе пушеҥге-влак кокла гыч ошкыл эртымыжым ончыкта, ала, чынжымак, кандыра пидыш дене таҥастараш лиеш. Туге гынат тудын лÿмжö гыч веле кöргö сын-кунжым палаш ок лий.

Куштымаш гыч марийын койыш-шоктышыжым шымлаш лиеш. Шыман кучымо кид «мый нигöн ÿмбак кидым нöлташ ом шоно» манын каласынеже, а чаткан, уло вий дене тавалтымаш пуйто «воктекем толаш ит тошт» манеш. Жап эртымеке, «кандыра» пайрем куштымашыш савырнен.

Марий калыкын «кандырам пунен» куштымашыжым Йÿдвел Кавказысе, Ирландийысе куштымаш дене таҥастараш лиеш. Нине калыкынат куштымашышт яндар, чатка, чон почын шукталтеш. Мыйын шонымаште, «кандыра» дене пырля нунын дене ик радамыш тÿнямбалсе эше кок-кум куштымашым веле палемдаш лиеш.

Марий калыкнан «кандырам пунен» куштымашыже тÿжем утла ий ожно лач Башкортостан кундемысе марий-влакын куатышт дене шочын, садлан тудым пошкырт марийын «брендше» манам гынат, йоҥылыш ом лий. «Кандырам» куштымаш — эрвелмарий-влакын культурыштын тÿҥ элементше, тудо мемнан вийнам, мастарлыкнам ончыкта.

Тиде куштымашым Москва, Санкт-Петербург, Йошкар-Ола, Екатеринбург, Нефтеюганск олалаште, йÿштö Якутийын мландыштыже, Башкортостанын ола ден районлаштыже вашлияш лиеш.

Мишкан районысо Озерка ялыште эртарыме марий пайремлаште «кандырам пунымаш» эреак тÿҥ верым налеш. Мемнан велне тудым нигунам да нимо дене огыт вашталте, ялче да уна-влак уло кумылын «кандырам пунымашыш» ушнат. Пытартыш жапыште «кандыра» куштымаш пайремым Янаул районысо Шÿдымарий ялыште эртараш тÿҥалыныт, тыгай сÿретым Мишкан райрÿдыштат верештынам. Икманаш, тудын кумдыкшо шарла да вияҥеш, тиде кумылым нöлта. Мер пашаеҥ, полмезе марий-влак öрдыж гыч полышым огыт вучо, пайремым шкеак тарватат. Эрвелмарий-влакын нимогай пайремышт — сÿан але унам вашлиймаш, армийыш ужатымаш — «кандыра» деч посна ок эрте. Тудын деч посна пайремжат пайрем огыл. Мыланна «кандыра» куштымаш деч лишыл да йöратыме нимогай моло куштымашат лийын ок керт.

Ий еда эртарыме куштымаш пайрем «Ший кандыра» лÿмым нумалеш. «Молан ший?» – йодыда. Тидым калыкнан историйже гыч рашемдаш лиеш. Марий-влак ожнысек эпле кумылан, тыматле койышан лийыныт, нунылан илен лекташышт кугу окса кÿлын огыл, тÿҥжым нунын ший оксашт веле лийын, садлан куштымашланат «ший кандыра» лÿмым пуэныт, шонем. Тыгак «кандыра» куштымашым калык йöрата. Кумылжо уке гын, нигöм виеш куштыкташ ок лий, чылан куштымашыш шке ушнат, садлан тудым тарваташ кугу окса надыр ок кÿл, тудо калыклан яндар юж гай кÿлеш. Тидланат тудым «ший» мут дене кылден кертыныт.

Пытартыш жапыште «кандыра» куштымаш уэмын. Ожно «тывырдыкым» пöрьеҥ-влак веле тавеныт гын, таче нунын дек ÿдырамаш-влакат ушненыт, нунат шке семынышт тавалтат. Куштымаш уэмеш, вияҥеш гын, тиде калыкыште кÿлешлыкшым, куатшым ончыкта огыл мо?

Мыйын шонымаште, марий калыкын «кандырам» пунен куштымашыжым социолог, психолог, этнолог да философ-влак шагал шымленыт. А вет тудым келгын шымлаш гын, поян материалым погаш лиеш. Мутлан, мый, «кандыра» куштымаш дене келгынрак палыме лиймек, вучыдымын «шаманизм» феноменым почым. Тымарте «кандыра» куштымашым нигö «шаманизм» шомак дене кылден огыл.

Ик секундышто ныл-шым пералтыш оҥай эффектым пуа, вибрацийым луктеш. «Кандыра» куштымашын кокымшо ужашыштыжат, тывырдыкыште, тыгай пералтыш-влак улыт. Тылеч посна шукыж годым тывырдыкым тÿмырым кырыме почеш куштат. Куштышо-влакын тавымышт да тÿмырын йÿкшö, пуйто шаманын вийже, нунын вуй-ушыштым савыра.

Мыйын шонымаште, куштымашын юзо вийже, палыдыме шаманизмже уло. Тидлан огыл мо чонна каваш шумеш нöлталалтеш?

Кызытсе тукым дек толын шумеш, «кандыра» кужу корным эртен. IX-XIV курымлаште марий-влак согышыш кайыме годым ритуальный куштымаш семын «кандырам» пуненыт. Озаҥысе кремльым аралыме годым тусо марий-влак чоным лушташ, каналташ шонен тавалтеныт, Петр I кугыжалан судным чоҥымаште öкымеш пашам ыштыше марий тудымак куштен. 1814 ийыште Оренбург губернийысе Бирск кантонышто погымо 5-ше да 10-шо тептяр полклаште лийше марий-влак, Парижыш миен шумек, кумда уремлаштыже «кандырам» пуненыт. Берлиныште, Рейхстаг ончылно сеҥымашым кондышо марий салтак-влак куаныштым лач «кандыра» дене пеҥгыдемденыт.

Пазар илыш, ажгыныше власть, калыкым пагалыдыме милиций, нигöлан кÿлдымö шоҥгылык да лÿдыкшö самырык пагыт… Икманаш, шаланыше тÿня. Айдемылан каналташ, чоным луштараш нимогай йöн уке. Ала ме, марий-влак, «кандыра» куштымашыштына ситыдыме канышым, чон ласкалыкым кычалына? Куштымаш мемнам лыпландара, куандара.

«Кандырам» куштымаште – мемнан индивидуальностьна, мландÿмбалсе моло калык деч ойыртемна. «Кандырам» кугу вÿд йогын дене таҥастараш лиеш. Тудо мыланна вий-куатым, пеҥгыдылыкым пуа, садлан тиде поянлыкнам нимо деч чот аралыман. «Кандыра» мондалтеш да пыта гын, марий калык шке тÿсшым йомдара. Садлан мый «кандыра» куштымашнам ЮНЕСКО программа дене виктараш темлем. Тек тудо умбакыжат илышнам волгалтара, чоннам куандара да калыкнам чапландара, эшеат вияҥеш, тÿзлана.

А. ЯМУРЗИН,
философий наука кандидат
Ӱпӧ ола

Налмывер: «Чолман» газет