Эдемвлäн прававлäштӹ дон демократи гишäн шанымашвлä

Цилä эдемӹн шачынок, прававлäжӹ улы. Тидӹ гишäнжӹ мä анат шаналты, вäк, äнят автоматически нӹнӹ пуалтытат? Тӹ годымок, мä ӹшкежäт, прававлäнäн ылмышты гишäн, шӹренжок анат пäлӹ: шамаклан тетян прававлäжӹ, туан йӹлмӹ доно попаш, халыквлäн дä культурывлäн прававлäштӹ, школышты туан йӹлмӹм тыменяш прававлä, политический лидервлäм айырымы прававлä, пäшäм ӹштäш дä пäшä паштек кäнäш прававлä дä тенге молат.

Тöр лиäш гӹнь, мӹнь ӹшкежäт кужы жеп лач политикӹштӹш лидервлäм айырымы дä пäшä доно кӹлдäлтмӹ прававлäэм гишäн веле пäленäм. Вара, жеп эртӹмӹкӹ эдемӹн туан йӹлмӹ доно попаш прававлäжӹ гишäн пäлен нäлӹнäм. Тӹ ушемкымдемӹштӹ, кышты мӹнь шачынам, кышты кушкынам дä кышты мӹньӹм кугижäнӹшӹм яраташ тымдаш цаценӹт, лач ти прававлä гишäн веле попенӹт. Весӹвлä гишäн попымы агыл. Äнят лачокат халыквлä правадымывлä ылынытат?

Эдемвлäн прававлä гишäн шукы документӹм сирӹмӹ, нӹнӹм ратифицируйымы дä нӹнӹм ӹлӹмäшӹштӹ кычылтына. Тӹ кодексвлä, кыдывлä доно кӹзӹт мä ӹленä, 1948-шӹ ин Ушымы Халыквлäн Организаци доно ярыктымы “Эдемвлäн прававлäштӹ гишäн деклараци” маналтыт.

Кӹзӹт ӹнде мä вес жепвлäм ӹленä, ӹлӹмäшӹштӹнä дä ушемкымдемӹштӹ кого вашталтмашвлä лиäлтӹнӹт — халыкнаат ӹнде пыйырт дä ӹшке прававлäжӹ гишäн пäлä, но тӹ годымок, кыце туан халыкнан, туан йӹлмӹнäн позициштӹ цаткыдырак лиштӹ, кыце толшаш курымвлäлäн мäмнäн культурынам пергеген кодаш? Ик монгыр гӹц анжалаш гӹнь, ти ядмашвлäм кыце ӹшке халыкна, тенгеок кугижäнӹшäт вäшä-вäшä решӹшäшлык ылыт, тӹнäм веле яжо кӹцкӹвлä лин кердӹт. Тӹ годымок мä ик специфический монгырым мондышашлык ана ыл — совет жепӹштӹ кужын ӹлен, халыкнан ӹшке культурный инициативӹжӹ уке доно иктӹ лин, мам кӱшӹц келесäт, тӹдӹм вычен шӹнзӹмäш цаклалтеш. 1990-шы ивлäн ти инициатива тагыце кымдан шäрлен кен ганьок ыльы, но 2000-шы ивлäн, кугижäнӹш угӹц кыце политикӹштӹш, тенгеок ушемкымдемӹштӹш дä культурыштыш процессвлäм ӹшке контроль лӹвäкӹжӹ нäлӹн. Тидӹм, седӹ, яжоэш шотлаш ак ли – кыце шамаклан, литературым кӱшӹц сирӹмӹ директивӹвлä доно виäнгдет? Сирӹзӹвлä äпшäтвлä вет агылеп, нӹнӹн пäшäштӹ креативный лишäшлык.

Техень картинӹмок вäрӹштӹш политикӹштäт ужат. Шамаклан, Европышты вäрӹштӹшӹ, регионвлäштӹш самоуправлени дон политикыштӹш вуйлатымаш вӹкӹ мелӹн анжат, вäрвлäштӹ цаткыды, шотан дä виäн вуйлатымаш гӹнь, тӹнäм тӹ регион веле агыл, цилä сäндäлӹк мадын нäлеш — тенге ик регионын, шӹренок вуйхалан рольжы дä äкшӹ утла кӱшкӹ лӱктäл шӹндӹмӹ ак ли. Цилä тидӹ, попашат уке, демократим виäнгдäш палша. Лач деомкрати шӱлӹшäн ушемкымдем веле кого катаклизмӹвлäшкӹ ак вäрешт, кугижäнӹшӹм лач “айырен нäлмӹ группа” веле вуйлаташ тӹнгäлеш гӹньӹ, кыды ӹшкӹлäнжӹ лач “керäл” эдемвлäм веле регионвлäштӹ дä провинцивлäштӹ вуйлатышывлäн вäрвлäшкӹ шӹндä – тидӹм нигыцеäт демократиэш шотлаш ак ли.

Демократи годым, мам кугижäнӹш вуйлатымаш ӹштä, дä мам ӹштäш шана, ти планвлä лачокшымок цилä халыклан äль лач изи элита группылан веле перкем кандат – тидӹм халык пресса гач пäлен, ӹшке мненижӹмäт келесен кердеш. Демократи годым, кугижäнӹшӹм элитный группа агыл, а цилä халык вуйлата, дä вуйлатымы процессӹштӹ ӹшке влияен кердеш. Демократи шӱлӹшäн ушемкымдемӹштӹ – шукы партин ылмашат нормальный явлени. Такеш агыл, ти сирӹмӹ пäшäштӹ шӹренок ”демократи” шая кычылталтеш.

Кӹзӹт кыце Российӹштӹ, тенгеок Марий Элыштат “демократи” шамак вӹкӹ шӹдӹн вäк анжат, но тӹнäмок пäленä, 1990-шы ивлäн эртӹшӹ вашталтмашвлä дä кугижäнӹшӹн казнажым шолыштмаш “демократи” лӹм доно ӹштäлтӹнӹт. Но тӹшленрäк анжалатат, ти процессвлäм демократи доно нигыцеäт ат кӹлдӹ, анархи докы нӹнӹ лишӹл ылыт. Ӹнде äкӹм ямдышы, девальвируялтшы “лачокла демократи” нигыцеäт кӹзӹтшӹ ӹлӹмäштӹ ӹшке вäржӹм мон ак керд. Ти шотышты, шергäкäн лыдшы, анзылнет ылшы пäшä тӹлäнет изиш дä палшык семӹнь лин кердеш — тидӹлäн ӹнянӹмӹ шоэш. Вет лач деомократи шӱлӹшäн ушемкымдемӹштӹ веле тӹдӹн цилä гражданжы сäндäлӹклäн керäл ылмыштым ынгылат, тӹнäм, кынам решенивлäм анжымы годым, гражданвлä ӹшке шанымашыштым лӱддеок, шӹлтӹдеок, ирӹкӹн келесен кердӹт.

Демократи мораль доно кӹлдäлтеш, мам эдем юкын келесä, тӹдӹ ӹшке шамаквлäжӹ верц вäшештӹшäшлык. Демократи толерантный ылмашым (икӹжäк-иктӹм тырхаш) тергä, иктä эдем вес семӹнь шана, вес йӹлмӹ доно попа, вес религилäн ыдылеш гӹнь, тенге ӹштäш тӹдӹн праважы улы дä тӹдӹ ваштареш “поктылмашвлäм”, тӹдӹ вӹкӹ лявӹрäм кӹшкäш, тӹдӹм дискриминируяш иктӹнäт весӹн праважы уке.

Кӹзӹт шӹренок “достойно ӹлäш“ фразым колаш лиэш. Ти фразым утла шӹрен кычылтытат, шанымем доно тидӹ äкшӹмäт ямдаш тӹнгäлӹн. Мане, эдемӹн достойно ӹлäш праважы улы дä тидӹжӹ лач стöл вӹлнӹш продуктывлä доно веле агыл кӹлдäлтшäшлык, ти фраза комплекс гӹц шалга, кышты пӹтäриок мä эдемвлäн прававлäштӹм, демократи анжалтышан ушемкымдемӹм, экологи ядмашвлäм, эдемӹн культурный потребностьшым дä мол аспектвлäм шотышкы нäлшäшлык ылына.

Мары халык кӹзӹт у жепӹм ӹлä – глобализаци жеп мäлäннä кыце яжо тенгеок худа мäгäлвлäмäт канда. Россий Федерацин юрдикциштӹ ылын, кыце марынвлä халык семӹнь виäнгӹнä, кыце йӹлмӹнä, культурына виäнгӹт? Кыце мä ӹшкӹмнäм халык семӹнь шижӹнä? Кугижäнӹш туан йӹлмӹнäм дä культурынам виäнгдӹмäштӹ дä перегӹмäштӹ гарантеш ӹшкӹмжӹм шотла. Тӹ годымок, пäленä, йӹлмӹм лач устный формыжы доно виäнгденäт ат керд дä перегенäт ат коды – тидӹм ӹштäш книгäвлäм лыкмыла. Тетя книгäвлä дон тымдымаш книгäвлä гӹц тӹнгäлӹн, кӹзӹтшӹ жепäш литература дä философи пäшäвлä якте. Ма ӹжäлжӹ, кугижäнӹш монгыр гӹц ти шотышты, палшык уке ганьок. Маняр книгäм марла кугижäнӹш бюджет доно лыкмы? Кымытшок улы вäл?

Кыце пäленä, кугижäнӹш мам ӹшке Конституцитӹжӹ сирен, тӹдӹм ӹлӹмäшкäт пыртен кердеш. Худа, кынам тӹштӹш параграфвлä охыр шаяшкы сäрнäлтӹт. Россий Федераци шукы халыкан сäндäлӹк, кышты ӹнянӹмӹ шоэш, цилä халык икань праваан ылыт — ик халыкат вес халыкым “мä тä гӹцдä яжорак ылына” манаш, вес халыкын культурыжым, йӹлмӹжӹм, тымдымаш системӹжӹм ӱлӹксӹ шӹндäш праважы уке. Ик эдемӹмäт национальный признак доно пäшä гӹц лыктын колташ, школышты пäленок, целенаправленно вес халыкын туан йӹлмӹжӹм пӹтäрäш, йӹлмӹм тымдымы уроквлäм чӹдемдäш праважы уке.

Тӹ территоривлäштӹ, кышты сага-сага кок халык ӹлä, икӹжäк-иктӹ лошты ынгылымаш дä икӹжäк-иктӹм шотеш пиштӹмäш лишäшлык. Рекламывлä, афишывлä кок йӹлмӹ донат сирӹмӹлä. Госучрежденишкӹ моло толат гӹнь, эдемӹн туан йӹлмӹ доно ӹшке ядмашвлäм решäш праважы улы. Тидӹ эдем кӱкӹцӹштӹ. Вара эче халыквлäн дä чӹдӹ шотан халыквлäн йори прававлäштӹ улы. Шамаклан, Марий Элым вуйлатымашты ик момент шукымок öрӹктäрä – Республикӹн Парламентӹштӹ марынвлäн шот. Марынвлä ӹшке Республикӹштӹ 44 % нäрӹ ылыт гӹнь, тӹнäм логика семӹнь депутатвлäн шотат тӹнäрок лишäшлык.

Ӹнянӹмӹ шоэш, Марий Элышты, кыды цилä марынлан, ӹлӹштӹ нӹнӹ туан сäндäлӹкӹштӹ äль тӹдӹн гӹц мӹндӹрнӹ, яратымы ылеш, марынвлä вӹкӹ анжалтышыштым вашталтат, мäмнäм шотеш пиштäш тӹнгäлӹт, марынвлä вес халыквлä ганьок демократиäн дä правовой кугижäнӹштӹ ӹлӹнештӹ, кышты туан йӹлмӹнä донат попен кердӹнä дä культурынамат виäнгдäш йöн лишäшлык. Россий Федераци тӹнäм виäн лиэш, кынам тӹштӹ ӹлӹшӹ цилä халык ӹшке культура дä йӹлмӹ потребностьшым виäнгден кердеш. Тидӹ тӹ пäшä, кыдым ик кечешäт кодаш ак ли, анзыкыла виäнгненä гӹнь.

Валерий Аликов

http://www.un.org/russian/documen/declarat/declhr.htm

Фото: АУШ- президент Рузвельтӹн пелäшӹжӹ Элеанора Рузвельт Эдемвлäн прававлäштӹ Декларацим кидӹштӹжӹ кыча.