Людмила Никитина
Тачысе саманыште ятыр марий ача-аван икшывышт рушла мутланат, поснак олаште. Мутат уке, тиде тургыжландара, вет тыге шочмо йылмына эркын-эркын йомын толеш. Но тӱвырана, йӱлана умбакыжат илыже, вияҥже манын, ме, ача-ава-влак, йочана-шамычым марий йылмылан кумылаҥдышаш улына. Тидым эн ончыч ешыште ыштыман: шочмо йылме дене мутланыман, марий тӱвыра, йӱла дене палдарыман. Шочмо йылмылан тыгак школышто шӱмаҥдышаш улыт. Йошкар-Олаште марий шӱлышан школлан 14-ше №-ан гимназийым шотлаш лиеш. Молан манаш гын шке жапыштыже тыште марий класс-влакат лийыныт. Кодшо арнян гимназий 60 ияш лӱмгечыжым палемден. А таче школ марий тӱвырам арален кодымаште могай пашам виктарыме нерген ме этнокультур компонентым вияҥдымаште директорын алмаштышыже Людмила Никитина дене мутланышна.
— Людмила Николаевна, школыштыда марий йылмым, тӱвырам аралымаште могай пашам ыштеда?
— Йылме ила гын, калыкат ила, сандене икшывылан изинекак шочмо йылмым туныктыман, тӱвыралан шӱмаҥдыман. Тидым ме шкенан пашаштына эн тӱҥлан шотлена. Мутат уке, кызыт марий йылмым кугыжаныш йылме семын гына туныктена. ФГОС почеш икымше классыште марий йылме урок уке, но 2-шо ден 11-ше класслаште тунемше йоча-влак кажныжат марий йылмым тунемеш. Ик классыште ме тудым интегрированный урок семын, весыште кружок семын вӱдена. Гимназийыште этнокультур компонентлан кугу тӱткыш ойыралтеш. Тудым ме научный кӱкшыт дене вияҥдена. 2009 ий гыч 2013 ий марте школыштына эксперимент сынан площадке пашам ыштен. Тудым педагогике науко доктор, профессор Светлана Николаевна Федорова вуйлатен. Ныл ий жапыште ме ты компонентым туныктымо, воспитатлыме пашаште кузе кучылташ лийме шотышто шым книга сборникым луктынна. Тыгак туныктышо-шамычат шке пашаштым посна савыктеныт. Чылаже коло наре книга лектын. «10-11-ше класслаште марий йылмым туныктымо УМК» методике пашам республикысе школла мучко шарыме. Тыгак этнокультур компонентым англичан йылмым туныктымаште кучылташ лийме нерген икмыняр книгам туныктышына Надежда Гермогеновна Егошина савыктен.
Йоча-влакым тӱрлашат туныктена. Теве марий йылме кабинетыштына финн-угор калык-влакын вургемыштым чиктыме курчак-влак шогат. Тӱржым икшыве-шамыч ача-авашт дене пырля тӱрленыт.
— Гимназийыштыда марий йылмым мынярын туныктеда?
— Гимназийыште кугыжаныш марий йылмым да ИКН-ым визытын туныктена. Чыланат кӱкшӧ категориян улына. Кугыжаныш марий йылмым мый, Людмила Николаевна Никитина, Лилия Алексеевна Афанасьева, Раисия Арсентьевна Шабдарова, Эльвира Николаевна Дмитриева туныктена. Валентина Сергеевна Михеева марий йылме предметым да ИКН-ым вӱда. Тылеч посна школын этнографий тоштержым вуйлата. Тусо чыла экспонатым шкак чумырен манаш лиеш. Валентина Сергеевна музей пашам сайын виктара, йоча-шамыч дене тушто тӱрлӧ мероприятийым, урокым эртара, шымлымаш пашам вӱда. А вет оласе икшывым марий йылмылан кумылаҥдаш нелырак, но Валентина Михеева пашашкыже чонжымак пышта, садлан тудын урокышкыжо, мероприятийышкыже йоча-влак кумылын коштыт.
— Ончыч школыштыда марий класс-влак лийыныт. Тиде оласе икшыве-шамычлан шочмо йылмым палаш, тудын дене мутланаш сай йӧн лийын. Кызыт тыгай классым почаш лиеш ыле мо?
— Марий классым кеч-кунам чумыраш лиеш. Тидлан лачак ача-аван кумылжо лийже. Тунемме ий деч ончыч ача-ава-шамыч марий классым почаш манын, мутлан, коло утла кидпалым погат гын, ты пашам виктарен колтена веле ыле. Ме тореш огынал, мӧҥгешла, куанена гына. Но тений марий классыш толаш кумылан кокла гыч кумытын-нылытын гына лийыныт.
— Школыштыда хореографий, гармоньым шоктымо кружок-влак улыт. Марий тӱвырам арален кодымаште нунын надырышт могай?
— Мутат уке, урокым вӱдымӧ годым ме этнокультур компонент дене ятыр пайдаланена. Но тидын дене гына серлагаш огеш лий. Тудым урок деч варасе пашаштат кучылтман. Гимназийыштына «Изи памаш» ден «Шокто, гармонь» фольклор ансамбльна-влак улыт. Нуно кажне ийын тӱрлӧ конкурсышто усталыкыштым ончыктат. Мутлан, «Финн-угор транзит», «Михаил Мурашко йолташ-влакым ӱжеш», «Талантын шулдыржо дене» фестивальла ден конкурслаште.
«Изи памаш» ансамбль 1999 ийыште Медведево районысо Сенькан школ гыч мемнан деке вончен.
Ансамбль шке масарлыкшым тӱрлӧ кундемыште ончыктен. Участник-влак Киров областьыштат, Эстонийыштат лийыныт. Саранскыште эртыше «Талантан икшыве-влак» конкурсышто кокымшо верым налыныт. Кызыт нине йоча-шамыч 22-23 ияш улыт. Нуно чыланат манме гай кӱкшӧ образованийым налыныт. Мутлан, Эрвина Гордеевам, Александр Ильиным, Марина Никитинам, Виктория Воронцовам налаш. Нуно марий шӱлышан, тӱвыраште шке верыштым мушо айдеме улыт. Тыгай кӱкшытыш шумаштышт, марий культурлан шӱман улмаштышт гимназийынат надырже уло. Мыланна тиде куан.
— Колынам, тендан школышто марий йылме дене кугыжаныш экзаменымат кученыт…
— Шке жапыштыже тыгай лийын. Но тиде — икмыняр ий ончычак. Тудо ӱдыр МарГУ-што марий-англичан отделенийым тунем пытарен. А индешымше класс деч вара вес калыкын ӱдыр-рвезыже-влак марий йылме дене экзаменым ончыч ятырын ойыреныт.
Руш калыкат марий йылмым пагалымым ончыкта. Анастасия Петровна Чемекован туныктымыж годым, кызыт тудо сулен налме канышыште, ик тыгай оҥай лийын каен. Тудын деке Маша лӱман руш ӱдыр толын да кочажын сугыньжым ойлен: «Уныкам, марий йылмым сайын тунем, вет мый марий калыклан кӧра илыше кодынам». Ты ӱдырын кочаже эвакуироватлыме лийын улмаш.
Гимназийыштына кызытат марий огыл икшыве-шамыч марий йылмым южо марий ача-аван йочашт деч сайрак тунемыт. Тидыже, мутат уке, шоналташ тарата. Но чылаштым титаклаш ок лий. Улыт тыгай икшыве-шамыч, кӧ мӧҥгыштӧ марла мутлана, школыштат шочмо йылмыж дене кутыраш огеш вожыл. Тыгай йоча дене кугешнаш гына кодеш.
— А йоча марий шӱлышан лийже манын, мом ыштыман?
— Икшыве-влаклан марий шӱлышым туныктышо-шамыч шыҥдарышаш улыт. Тыгодым ты пашам кажне кечын эртарыман, системыш пуртыман, иканаште нимо ок шоч. Педагоглан кугу чытыш кӱлеш.
Кызыт школыш шукыжым эртыше курымын 80-90-ше ийлаштыже шочшо да тенийсе пуламыр жапыште кушшо еҥ-влакын йочашт тунемаш толыт. Нунын илыш умылымашышт весе, национальный йодыш нуным ок тургыжландаре, шочмо йылме велке йӱштын ончат. Садлан ме педагог семын марий йылмын кӱлешлыкшым умылтарышаш улына. Йоча шочмо йылмыжым, тӱвыражым, йӱлажым изинек йӧрата, жапла гын, тудо вес калыкымат пагалаш тӱҥалеш, патриот кумылжо ылыжеш. Но эше ик гана ойлем, чылажат ешыште шочеш. Икшыве эн ончыч мӧҥгыштӧ марла мутланышаш, а ме тудым умбакыже вияҥдена, шуарена, марий шӱлышаным куштена.
Лидия ШАБДАРОВА
Налмывер: «Марий Эл» газет
MariUver 
Молан марий йылмым марий-влаклан келгын туныкташ ача-аван да йочан келшымыже кӱлеш? Руш йылмым, математикым туныкташ але уке — нигӧ нигӧ деч вет ок йод! Уло чыла йочалан туныктымо кугыжаныш минимум. Шонымаштем, марий йылмат марий йоча-влаклан, шочмо йылме семын, кугыжаныш минимумыш пурышаш! Вет Россий Конституцийже почеш шуко калыкан федераций улеш, да чыла калык иктӧр праван. А школлаште йылме туныктымо пашам ончалат да, марий ден руш иктӧр праван улыт манаш, йылме ок савырне. Марий йылмына Российыште, эсогыл марий калыкнан мландыштыжат, ала-могай йот, кӱлдымӧ йылме веле. Кугыжаныш тудым арален кодымо, школышто шотшо дене туныктымо верч йӧршын ок тургыжлане!
Адак, шонымаштем, кеч ик йоча шочмо йылмыжым шочмо йылме семын тунемнеже гын, тудлан кугыжаныш йӧным ыштышаш. Поснак Марий Элыште марий йочалан! А мемнан 3-4 еш туныктынеже, а школлан 20 йоча кӱлеш. Пеш оҥай…
Марий йылмым туныктымо пашам Марий элыште тӱҥалаш кӱлеш. Мый илем северыште. Икана пайремыште ме марла куштенна, мемнан воктен самырык ӱдыр куштен. Мый тудан деч йодынам, кушто шочынат манын. Тудо мыланем вшмутым пуэн, Марий Эл гыч манын. Ойлен тудо рушла, мый йодынам, молан марла от ойло манын. Тудо ойла, марла ом мошто манеш. Адак йодам, молан мари йылмым тунемын от ул. Тудо ойла, Марий Элыште йоча-влак мари йылмым огыт тунем манын. Кӧ марла ойла гын, моло йоча-влак тудым игылтыт, садлан йоча-влак шке коклаште рушла ойлат. Кунам годсек марий Элыште вожылаш тӱҥалыныт шочмо йылме деч вожылаш???
Поро!
«Икшыве эн ончыч мӧҥгыштӧ марла мутланышаш, а ме тудым умбакыже вияҥдена, шуарена, марий шӱлышаным куштена» – вот тиде «ШЕФЫШТ» Галина Швецован аҥыгра-теорийжым оправдывать ышташ марий туныктышо-влак моло-влакымат аҥыртылыт.
А Шыецова деч марий йочан праважым аралаш лӱдыт.
А кушто тидлан йӧнжӧ, престижше марий йылмым тунемаш? Молан тидын верч Швецова 15 ий жапыште тореш ыштылын?
Марий йылмын ончыклыкшо, престижше да таче Марий Элыште пеҥгыде позицийже лийшаш. Да, тидым ышташ огыт пу. Вара марийымак титаклан тыргат.
14-ше школыштат тыгак. «Национальный, национальный….» манын моктанышт, вара петырен шындышт. Туныктышо-влаклан чын марий школым ышташ 14-ше школлан директор Глушков да министр Швецова емнуеам огыт пу. Нуно коктынат икгай улыт.
Марийым кораҥдаш нуно лучо татарым поддержать ыштат. Вара козырь нунын кидыште.
Тиде — уже политике.
Мемнан Исменца йал вашке пыта, йочасадыште да тӱҥалтыш классслаште чылан рушла веле кутырат. Катастрофа, ни йочасадшат, ни школжат ок кӱл((( Моткоч инертный улыт. Верысе «интеллигенций» манмет Маркеловлан да суасвлаклан, икманаш иялан уло чоныштым ужалаш йӧратат, але ушан улам ман шонат чай. Адак сектантвлаклан 36 га мландым ужалышт, ынде умбакыже ужалат, Звеняшие кедры России улына маныт, родовой поместьем ыштат. Верысе самырык еш вич ий дене 30 сотык мландылан черетыште шогат. Вот тыгай политикет мемнан. Йодыш. Кӱлыт мо мемнан верыште марий тӧравлак, кудышт чыла ужалат?! т.е. мемнам тичмашнек ужалат. И мом нунын дене ышташ? а вет калык уже лӱйкалыме шотышто кутырат. Северянин йолташ, лӱйкалаш полшаш толат мо? Калыкым аралыме йӧн — сар гочат чын лиеш, потомушто уже вес семын ок лий.
Ме Татарстан кундемысе Арский район Шурабаш ялыште илена.Ялыштына татар да марий калык ила.Ме марий-влак татарлат сай палена ,шочмо йылмынамат куанен тунемына.