Кодшо ий ноябрь тылзыште уста финн режиссер, лӱмлö актер, профессор, шочмо калыкшын данле эргыже, марий калык дене кугешнен илыше, поро, волгыдо кумылан Пааво Лискин колымыжлан кум ий теме. Тудо марий сымыктышыште* М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш театрын сценыштыже «Калевала» эпосым шындымыж дене шке куатшым ончыктен.
Сылнылык тӱням ужын, аклен моштышо йолташна Пааво Лиски дене философий доктор Софья Чеснокова 2005 ийыште мутланен да магнитофоныш возен коден. Кӱчыкемден савыктыме ты мутланымашым лудаш темлена.
— Пааво, кузе икымше гана Марий Эл дене палыме лийынат?
— Тиде моткоч тошто историй. Кодшо курымын 50-60-шо ийлаштыже мый финн-угор калык-влакын этнографийыштым шымленам. Тунам икымше гана марий калык нерген колынам, черемис-влак шомак дене палыме лийынам. Шанче тӱняште лач тиде шомак кучылталтын. Туныктышем Илмар Талви родо-тукым калыкын илышыже, историйже, культурыжо дене палдарен. Варарак мый театр пашаш тольым, финн да родо-тукым калык-влак кокласе кылым пеҥгыдемдаш тӱҥальым. Жап эртымеке, Суоми ден Марий Эл коклаштат культур кыл нерген договор ышталте. Индешлуымшо ийла тӱҥалтышыште «Калевалам» Марий Элыште шындыме йодыш лекте. Финляндийын тунамсе тӱвыра министрже Тӱтти Исохокаана-Асунмаа тиде сомылым мыланем темлыш. Ме Марий театрын ончычсо сылнешке* вуйлатышыже Василий Пектеев дене 1996 ийыште «Калевалам» шындаш толшашем нерген кутырен келшышна. «Калевалам» шындыме деч варат Марий Эл дене кылем йомын огыл.
— Пааво, икымше гана вашлийме годым марий-влак могай шарнымашым коденыт?
— Тунам мый кажне кечын гаяк дневникым возен шогенам. Тудым, кӱчыкемден, Калевала ушемын ий еда савыкталт шогышо книгашкыже пуртымо. Дневникыште спектакль шындыме пашанан нелылыкше-влак нергенат ойлымо. Мутлан, Суомиште кажне актерлан пьесын тичмаш текстше пуалтеш, Марий Элыште актер-влакын шкеныштын репликышт веле лийын. Тидлан кöра тӱҥалтыште икте-весым умылаш йöсырак ыле. Но икмыняр жап гыч кажне актерлан текст лие. Тунам актер-влак кö могай сценыште лекшашым раш палаш тӱҥальыч. Тылеч вара гына пашана воранен кайыш, икымше «Тӱня шочмо» сценым ыштышна. Эркын-эркын ме икте-весынам Сонян кусарыме деч посна умылаш тунемна. Ме тугай татыш шуна, кунам актер режиссерын мом вучымыжым тудын шинчаончалтышыж гыч умылен.
Ончылнына кугу паша лийын. Тудым эркын-эркын шӱкен миенна. Марий артист-влак моткоч устан куштен да мурен моштат. Тиде усталыкышт пашалан шкешотан ритмым пуыш. Спектакль шындыме жапыште театрым ачалымылан кöра ме кок-кум гана репетицийнам кӱрлна. Мутат уке, йылмым палыде, спектакльым ышташ куштылго огыл. Но пашам мучашке шуктымо годым ме кусараш кӱлмым йылт монденна. Ме туге лишемна — икте-весынам йӱк вашталтме гоч умыленна. Тыгай умылымашын лектышыжат моткоч сай ыле.
Марий артист-влак моткоч куштылгын ужмышудымашым, йöратымашым, мистикым, айдемын моло шижмашыжымат ончыктен моштат. Нуно моло калык-влакын артистышт деч чолга улмышт дене ойыртемалтыт. Тунам мый марий-влакын тӱняужмашышт нерген шуко оҥайым пален нальым. Мутлан, марий-влаклан Кече ден Тылзе ӱдырамаш улыт улмаш.
Кызыт каласаш йöсö: «Калевала» реалистика эпос, историй произведений але калыкын кöргö кучедалмашыже улеш? Мыйын шонымаште, тыште — поян ден йорло кокласе ваш шогымаш. Вес могырым, тыште тидат-тудат лийын кертеш. Мутлан, волгыдо, сайрак илыш верч тыршымаш, йöратымашын кочыжо, айдемын поро сомылжо. Лачак тыште Калевалан мистика сынже ила. Тудо мыланем утларак да утларак кӱлешанла чучеш. А марий-влак тиде мистикым сайын умылат. Тиде акретсе мифыштлан кöра докан.
Илышыштына ме эре чонын йодмыж деке шуйналтына. «Калевалам» шындымашат мемнан икгай кумылна почеш шочын, садлан икте-весым куанен вашлийынна да чон пыштен пашам ыштышна.
— 1995 ий 25 ноябрьыште «Калевала» марий сценыш лекте. Могай шижмаш тунам чоныштет гӱжлен?
— Мый «Калевалам» йот йылме дене икымше гана Эстонийыште шынденам. Эстон йылме финн йылме дек моткоч лишыл, садлан кусарыше мыланна икымше арняште веле кӱлын. Ты гана кусарыше мыланна утларак кӱлын. Но йылме умылыдымашым ончыде, ме садикте шонымо сеҥымашкына шуынна: чонлан куштылго, лайык лийын.
«Калевалан» шонымашыжым тӱнялан почын ончыктымо паша илышыштем эн тӱҥ ыле.
Мыланем Марий Элысе кум шагаташ «Калевала» спектакль шуко уым почо: йыр калык нерген, тӱнямбал родына-влак нерген шонымашем келгеме. Мутат уке, мый тудо кастене пиалан ыльым: марий «Калевала» сайын лекте!
— Пааво, но тый Марий Элыш ты спектакль шотыштак эше кокымшо гана тольыч.
— Тиде марий калыкын кугу трагедийже дене кылдалтын ыле. Кок тӱҥ рольым — Лемминкäйнен ден Ильмариненым — модшо Гена Васильев ден Илья Иванов вес тӱняш кайышт. Спектакльым умбакыже ончыкташ у актер-влакым муаш кӱлын. Кӱчык жапыште театр училищым пытарыше кокла гыч у актер-влакым муна да угыч репетироватлаш тӱҥална.
Шарнем, мый тунам ик арня жаплан толынам ыле. Моткоч чот пашам ышташ логале.
— Марий артист-влак «Калевала» спектакльым шындыме жапыште режиссер деч кугу мастарлыклан тунемыныт. Нуно икымше гана вес элысе режиссер дене пашам ыштеныт. А могайрак шарнымаш тыйын чоныштет кодын?
— Ончыч марий-влак нерген мый этнографий материал гыч гына паленам. Илышда, тӱняшинчымашда нерген мый шагал шоненам. Совет власть деч вара Марий Элыште илыш шуко шотышто начарештын. Ты пагытым илен лекташ кугу вий-куат кӱлын. Тиде нелылыкым ончыде, марий артист-влак шке негызыштым арален коденыт: нуно мурен-куштен моштат, пеш тыршыше улыт. Мый нунын дене уло кумылын пашам ыштенам.
Марий Элыште мыйым марий калык культурын аралалт вияҥмыже öрыктарен. Пырля пашам ыштымаште шканем шуко уым почынам. Лач тунам умыленам: марий калык йылме дене гына огыл, йӱлаж денат мыланна, финн-влаклан, лишыл. Ме, чынжымак, ала-кунам пырля иленна.Тидым икгай улшо йӱлана-влак пеҥгыдемдат.
Радио редактор Катарина Лахтонен дене марий-влак нерген пел шагаташ радиопередачым ыштышна. Тушто ме марий калыкын шке тӱвыраже, илышыже верч кучедалмым ончыкташ тыршышна. Тылеч вара ме марий-влакым Суомиш ӱжна, Кеҥежымсе тӱнямбал театр фестивальыш намийышна, Туркусо чыган культур, Хельсинкисе театр-влак дене палдарышна.
— А финн калыклан мо тугай «Калевала»?
— Тиде — калыкле* эпос. Финн калыкын ожнысо илышыжым ончыктымо. «Калевала» гоч ме шке вургемна, музыкына нерген пален налынна. Ты семым чӱчкыдын кеҥеж сем фестивальлаште шоктат, 12 тӱжем наре калык йöратен колыштеш. Тачысе сем аршашат эпосысо сем савыртыш дене пойдаралтеш. Эпос финн сымыктышыште кумда верым налын. Ятыр артистлан, сӱретчылан* усталыкым вияҥдаш сай негыз лийын. «Калевалам» чия дене ончыктышо Аксели Галлен-Каллела, сем дене Ян Сибелиус тӱнялан палыме мастар улыт.
Эпос финн сылнымутланат вияҥаш полшен. Пытартыш жапыште «Калевала» изишак мондалтме гай лийын. Тудын нерген эре ойлаш, ончыкташ, савыкташ кӱлеш. Тиде мемнан калыкле поэзийна. Ме, финн-влак, пиалан улына: лийын тыгай еҥна — Элиас Лӧннрот. Тудо «Калевалам» поген да сылнымут калыпыш пыштен. Таче — тиде карел да финн калыкын чон поянлыкше. Тудо витле утла йылмыш кусаралтын. «Калевалаште» финн калыкын шуко койыш-шоктышыжо раш почылтеш. Тудым лудшо мемнан нерген утларак пален налын кертеш.
— Кунам да кузе тый «Калевала» дек лишемынат?
— Тидлан кок амал лийын, шонем: эн ончычак — мыйын карел вожем. Мый Карел перешейкыште шочынам, кызыт тудо Российыш пура, садлан мыйын шочмо кундемем тетла уке. Но тӱвыра поянлык мондалтын огыл, тудым арален кодымо. Университетыште тунемме годым родо калыкым шымленам. Тунамак мый иктым пален нальым — тиде алан театр тӱняште тӱкалтде кодын. Тӱҥалтыш 10 ий жапыште мый тидын нерген келгын шонкален омыл. 1972 ийыште, 33 ияш ыльым, мыйым Оулу оласе театр вуйлатышылан шогалтышт. Тунам умылышым: мый «Калевалам» шымлаш да шындаш тӱҥалам. Тидлан венгр-влакын ыштыме инсценировка полшыш. Мый тудым Хельсинкиште ончышым. Да туддеч вара пашашке пижым. 1972 ийыште «Калевалам» шындаш шке труппым погышым. «Калевала» спектакльын тиде версийжымак Йошкар-Олаште шындыме.
— Таче тӱнясе калык «Калевала» нерген ойлымо годым Суоми нерген шона. А Суоми нерген ойлымо годым «Калевала» ушеш возеш…
— Мутат уке, «Калевала» мемнан тачысе илышыштынат пеленна. Кеч-кунамат калыкыште Илмаринен, Лемминкӓйнен, Вӓйнӓмӧйнен, Йоукахайнен гай еҥ-влакым ужаш лиеш. Прессыште чӱчкыдынак «Калеваласе» илышым тачысе илыш дене таҥастарат. Но экономик нерген ойлаш гын, финн-влаклан, Nokia конешне, «Калевала» деч утларак кӱлешанрак лӱм. Мыланем «Калевала» финн калыкын шочмо мифшым почмыж дене оҥай. Пайремла годым ме «Калевалам» чӱчкыдын шарналтена, вет тудо мемнан кöргö тӱнянан воштончышыжо.
— Пааво, ынде шке илыш корнет нерген каласкален пуэт мо?
— Мый Карел перешейкыште 65 ий ожно шочынам. 5 ияш лиймем годым ешем дене пырля шочмо кундемем коден каяш вереште. Тудо Совет Ушем кидыш вончыш. Ме Касвел Суомиш, Таммилаш, логална. Туштак мый школыш кайышым, вара Турку университетыш тунемаш пурышым.
Вич ий ты университетыште шинчымашым погенам. Тунамак Тампере университетыште театр сымыктышым тунемынам. Тушто драме студийым почна, ныл ий актер да студий вуйлатыше лийым. Тыге иканаште кок мераҥым кученам: финн йылмым туныктышо да актер. 1963 ийыште Турку театрын актержо да драматургшылан пашам ышташ тӱҥальым.
Вич ий гыч Эрвел Суомисе Куопио оласе театрын вуйлатышыже лийым. 1972 гыч 1975 ий марте Оулу ола театрым вуйлатышым. 1975 ийыште мыйым Хельсинки ола театр вуйлатышылан ӱжыч. Тушто мый латшым ий пашам ыштенам. Вара эрыкан актер семын тыршенам. Тунам мыланем ÿтыр режиссер пашам шукташ йöн лекте.
1986 ийыште туныктеж* министерствe финн-карел, финн-угор йӱлам пойдарыме пашам ышташ полыш оксам ойырен. Тыге мый Таллинныш, Петрозаводскыш, Йошкар-Олаш коштын кертынам. Театр труппo дене Польшыш, Канадыш, Швецийыш да моло эллаш миенам. 2000 ийыште театрысе нылле ий паша деч вара мый сулен налме канышыш лектым. Тылеч вара телевиденийыште карел культур нерген 20 передачым ыштымаште вуйлатыше да вӱдышö семын тыршенам.
— Финн калык могай?
— Тиде — тӱжем ий дене чодыралаште, ер серлаште да изи теҥыз воктене илыше калык. Ты пӱртӱс финн айдемым калыплен, тудын тӱняончалтышыжым, умылымашыжым ненчылен. Финн-влак эреак у верыш, йӱдвелыш кусныл каеныт: у чодыра лоҥгаш, куп коклаш, у мландым куклен курал-ӱденыт. Нуно тöр мландан Кечывалвел Европо кундемыште туркен илен огытыл, куп дечын, пич чодыра деч мландым айлен налыныт. Алексис Киви финным кайык дене таҥастара, вес семынже каласаш гын, финнлан шкенжын тыныс чодыра тӱняже кӱлеш. Тушто тудо сонарла, илышыж нерген шонкала да шкенжым эрыканым шижеш. Тыгай, мыйын шонымаште, финн калык.
— Тау, Пааво!
Почешмут олмеш: Ме эше кужу жап ончыкылык паша, Марий Эл, шочмо калыкын пӱрымашыже, марий тӱвыра да марий артист-влак нерген кутырен шинчышна. Но Паавон пел ий гыч кенета черланымыжлан да ош тӱням коден кайыммыжлан кöра шонымашна шукталтде кодо.
Налмывер: «Марий Эл» жаплышташ
*сымыктыш — искусство, сылнешке — художественный, калыкле — национальный, туныктеж — образований
MariUver 