Самырык театр эрвел марий-влак деке миен толын

Июнь тылзыште Марий самырык театр эрвел марий-влак деке гастроль дене савырнен толын, тидын нерген «Кугарня» газет воза:

Мӱндыр корнышко 5 июньышто тарванышна. Пошкырт кундемын ятыр районыштыжо лийна. Эн ончычак мемнам Янаул район порын вашлие. Шинчалан вигак кугорно кок велысе арулык, ужар посто гай шуйналтше курал-ӱдымӧ пасун яндарлыкше пернышт.

Оргаж дене кушкын пытыше яра кийыше мланде йӧршешак уке. А ял уремла дене эртен кудалме годым мотор пӧрт-шамыч тӱрлӧ чия дене волгалт кодыт. Эсогыл озадыме суртын печыжымат ошемдыме, уремлаште чаткалыкым йӧратыше озаватын пӧрткӧргысыж гай ару. Кузе тыге илен моштеда? Тиде йодышым Янаул ола ден район администрацийым вуйлатыше Н.З.Зиязовлан пуышна. «Администрацийна калык дене чак пашам ышта, — мане Назир Загитович. — Районым да олам тӱзатыме шотышто посна программына уло».

Теве районыш миен пурымына деч ик кече ончыч, 5 июньышто, пасун арулыкшым тергеныт гын, 12 июньышто Первомайский ял поселенийыште лийыныт. Тыгай семинар-влакым кажне поселенийыште чӱчкыдын эртарат. Тыглай ончен коштыт веле огыл, тӱзатыме пашам аклен, шергакан пӧлек дене палемдат. Тидыжак чаткалыкым кучаш тарата.

Аграрно-промышленныйлан шотлалтше Янаул районышто 50 тӱжем еҥ ила. Тышеч 45 процентше яллаште улыт. Татар, башкир, руш, чуваш да моло калык коклаш марий-влак йомын огытыл. Нуно латик ялыште илат да ныл — «Гаяна», «Ленин корно», «Дружба», «Мирный» — озанлыкыш чумыргат. Районысо калыкын индеш процентшым веле айлат гынат, шке йылмыштым, тӱвыраштым, йӱлаштым арален кодымо шотышто кыртмен тыршат. Район вуйлатыше-влак могырымат нунын деке пагалымаш шижалте. Администраций вуйлатышын темлымыж почеш тысе марий-влаклан ямдылыме Сабантуйым меат куанен ончышна. Тудо марий учёный-просветитель В.М.Васильевын шочмо Тумна ялыштыже 7 июньышто лие да шанчызын шочмыжлан 125 ий теммылан пӧлеклалтын ыле.

Янаул олаште да районысо Рабак, Тумна, Атлегач, Марий Орья яллаште лиймек, умбакыже корнына Мишкан районыш шуйналте. Тыште 28 тӱжем еҥ гыч 21 тӱжемже – марий, 17 ял поселений ден 35 озанлык улыт. Эн кугужо — Чорайысе Ленин лӱмеш озанлык.

Мишкан — марий-влак илыме эн кугу район. Сандене тыште 2004 ийыште Башкортостан Республикыште илыше марий-влакын Историй-тӱвыра рӱдерыштым почмо. Тудым В.Т.Байбулатов вуйлата.

Район вуйлатыше В.М.Андреев декат пурыде ышна кай. Тудо мемнам пеш шокшын вашлие, кундемже дене палымым ыштыш. Тыште производство ден торговля вияҥыт, фермер-влакат улыт, сай шурно лектышым налыт, районлан ончыко каяш полшат. Тымбайыште, Ардашыште лийна, тыгак Пӱрӧ районын Курмузак ялышкыже мийышна.

Вара корнына Дӱртӱльӧ районышко шуйналте. Йывачял ден Миядыкыште Марий самырык театрын спектакльже ден концертшым ончаш калык лыҥак погынен ыле. А Краснокам районысо Манякыш пошкудо ялла гыч толшо машинамат шуко ужна. Спектакль ден концерт эрйӱдым пытышт гынат, концерт деч вара кок вере, тыште да тыгак Янаул районысо Рабак клубышто, калык мӧҥгыш каяш ыш вашке, «кандырам пунен» куштыш. Тидыже марий тӱвыранам жаплен да шкеныштынат каналтен моштымышт нерген ойла.

Калтаса районышто Марий самырык театрын выступленийже Актуган ден Павасолаште лие. Ме, журналист-влак, кок вережат школ илыш нерген умылкалышна. Икымшыштыже Ивашкинмыт туныктышо еш дене палыме лийна.

Весыштыже мемнам чумыр туныктышо коллектив вашлие. Павасола школ кудывечыжак шке сӧраллыкше дене сымыстарыш. Педагог-влак шинчымашым пуымо дене гына огыл серлагат, шке примерышт дене самырык тукымым пӱртӱсым йӧраташ туныктат, «Тӱням моторлык утара» шонымашым чынлан шотлен, пашам шуктат.

Калтаса селаште лиймына годым «Ӱжара» райгазет редакцийыш унала пурышна. Тӱҥ редактор В.А.Акиев дене коллегына-влакын кузе пашам ыштымышт нерген кутыркалышна.

Пошкырт кундем пеледеш, тӱзлана. Тыште марий йылме, йӱла, тӱвыра огыт йом манаш кугу ӱшан уло.

Пошкырт кундемыште 17 июнь марте лийна. Тылеч вара Пермь крайыш йӱдвошт кудална. 2002 ийысе перепись почеш тыште 5395 марий ила. Эн кугу марий районлан Суксо (Суксун) шотлалтеш. Тыште шым марий ял уло: Эҥертӱҥ, Эҥермучаш, Сулий, Кызганде, Олык, Калмашеҥер, Тукман.

Марий самырык театрым Суксо районысо Кызганде ден Эҥертӱҥ клублаште вашлийыч. А ме адак шкенан тӱҥ сомылнам шуктышна. Кызганде ялысе йоча садыш пурымек, марий йӱла нерген каласкалыше шке шотан тоштерым ужна. Тудым пойдарымашке йоча-влакат ушненыт. Воспитатель-влакын тыгайрак шонымаш: марий калыкын тӱвыраже, илыш-йӱлаж деке изинек шӱмаҥдет гын веле ончыкыжым тиде ӱдыр але рвезе шочмо калыкшым аклен илаш тӱҥалеш.

Суксо районышто марийын вургемжым да сӧрастарыме ӱзгаржым арален кодымо шотышто ятыр паша ышталтеш. Теве «ЛУКойл-Пермь» ООО-н социальный да культурный проектше почеш Сулий ялыште Кидпаша пӧртым ыштыме. Икшывым веле огыл, пашадыме-влакымат кугезе коча-кованан аралалт кодшо станокышт дене вынерым куаш, тӱрлымӧ машина да име дене тӱрлаш, шырча дене вургемым сӧрастараш, ӱштым пидаш туныктат.

Туге гынат, чаманен каласыман: ты кундемыште марий калык рушаҥ толеш. Яллаште паша укелан кӧра самырык-влак олалашке каят, йоча шагалемеш. Ик ялыштыже гын пустаҥше да лунчыргышо пӧрт шинчалан ятырак перныш.

А пӱртӱсым ончен шерет ок тем! Поедуги ял поселенийым вуйлатыше П.А.Сергеев мемнам Сулий эҥер ден Плакун водопадыш намиен коштыктыш. Эҥерыште пуш дене коштна, шер теммеш йӱштылна. Вӱдшӧ тунар яндар, келге гынат, эсогыл пундашыже коеш да моткочак писын йога. А Плакун водопадыш ӧрдыж кундемла гычат калык коштеш. Ты шнуй вӱдеш йӱштылалтыт да эше пеленышт наҥгаят.

Пермь кундем мемнам Свердловск областьыш ужатыш. Эн ончычак Ачит районысо Патаммучашыш миен пурышна. Каласен кодыман: тыште Марий самырык театр кажне ийын верысе тунемше-влакын футбол командышт дене вашлиеш. Ты гана артист-шамыч 3:2 счёт дене сеҥышт. Поро йӱлалан тӱҥалтышым Патаммучаш школын туныктышыжо В. Иванов пыштен.

Ты кундемынак Арти районжын Кӱркеде, Пагышал, Йыванал, Изи Тӓврӓ яллаштыже спектакль ончыкталте. Иктым палемдыман: марий тӱвырам арален кодымылан ты районышто кугу вер ойыралтеш. Тӱвыра пашаеҥ-шамычлан тӱрлӧ конкурс увертаралтеш. Тудын негызеш изи огыл грант пуалтеш. Ты окса дене клуб паша шукталтеш, оралте тӧрлалтеш, кӱлешан оборудований ден фольклор ансамбльлан вургем, йолчием налалтыт.

Красноуфимск районысо Юаште, Кугу Тӓврӓште, Сарсадыште лийна. Юа селаште Марий кудым чоҥен шындыме. Рушаҥаш тӱҥалше верысе калыклан марий тӱня нерген материалым, вургемым да тӱрлӧ тошто ӱзгарым ужаш йӧн уло. Теве марлан кайыше ватын шнашовычшо (тудым акай маныт) аралалтеш. Тудым 104 ийым илыше Салима Шуматаева деч налме. Тиде кудышто марий йӱла дене кылдалтше чыла пайрем эрта.

Кок Сарсаде уло. Тудым икымше ден кокымшылан пайлат. Юа ден Сарсадыште «Юва» ден «Успех» кресаньык озанлык-влак виян пашам ыштат. Ушкаллӱтышӧ-влакын кокла пашадарышт — лу тӱжем теҥге. Озанлык-шамыч лизинг йӧн дене у техника дене пойдаралтыт. Сай пашадаран вер улмо годым тӱп калык ялеш кодеш.

Ты вер-шӧрыштӧ шуко сылне верымат ончен коштна. Марий-влакын кумалме Кӱсӧ курыкысо памашыште лийна, шнуй вӱдшӧ дене тыштак чоҥен шындыме мончаште чывылалтна. Поэт Семён Николаевын моктен возымо ныл шӱдӧ наре метр кӱкшытан Сӱремда курыкыш кӱзышна. Тыгак икмыняр вере шнуй вӱдым тамлен ончышна.

Тиде командировка шуко шарнымашым коден. Ойыртемалтше пӱртӱсын моторлыкшо кужу жап шинча ончылнына лиеш. Пеш шуко фотографийым конденна, моткоч шуко еҥ дене палыме лийынна. Нунын нерген газетнан лишыл номерлаштыже возаш тӱҥалына. А мемнам порын вашлийше, шукертак палыме родышт гай ончен колтышо еҥ-влаклан кугу деч кугу таум каласена. Пашаштыдат, еш илышыштыдат чыла сайым тыланен кодына.

Анфиса Эманова ден Эльвира Ендылетова

Важ: «Кугарня» жаплышташ