Шочмо йылмем дене лекше газет ден журналлам лудде, ик кечымат ом кодо, очыни. Кажне гана статьямын вуймутыштыжо лÿмдымö мут-шамыч шинчашкем логалытат, марий йылме наукын кÿкшытшö нерген шÿлыкаҥын да чон корштен шонкалаш тÿҥалам.
Тÿвыра да сымыктыш, тöртык да шанче да нунын гай моткоч шуко мутым эше XX курымын 20-шо ийлаштыжак шонен лукмо. Теве кузе возымо 1928 ийыште савыктыме «Рушла-марла мутерыште»: «культура — тÿвыра, тÿвырчык, искусство — сымыктыш, закон — тöртык, наука — шанче (тыменьмäш)».
Айста, лудшо-влак, пырля шонкалена, нине мут-влак могай «ачан-аван шочшышт» улыт.
Тÿвыра мутым ала тÿвыргаш (Уржа озым тÿвырген, тÿвырген кушшо озым) шочыктен? Уке, ты шонымаш деч вигак кораҥына. Тÿвыргö (тÿвыргö озым, тÿвыргö кап-кылан) мут гычат йылме нерген шотан наука тÿвыра шомакым ок лук. Эрвел марий-влакын тÿвырчык (прирост, приплод) дечат, мутат уке, тÿвыра шочын огыл. Лектеш: тÿвыра — ача-авадыме мут, молан манаш гын тудын да кÿшнö лÿмдымö мут-шамычын значенийыштышт нимогай кыл, икгайлык уке. Мут толмашеш, «финно- ден эстонофил-влаклан» ушештарыде ом кодо: финн ден эстон-влак культура интернациональный мутлан вес шомакым шонен луктын огытыл (финнла култтуури, эстонла култуур). Ме гын шкенан национальный койышнам тыштат ончыкташ пижынна.
Сымыктыш шомакынат ачаже-аваже уке. Тудым сымыстараш мут дене (Каче самырык ÿдырым сымыстарен шынден) кылдаш ок лий: нине мут-влак коклаште кож да кожер кокласе гай семантический кыл уке.
Тöртык могай мут гыч лектын? Тöр гыч -тык полшымо дене? Ты йодышланат тыгак тореш мутым каласыде ок лий: -тык суффикс йылмыштына уке, адакше тöртыкын значенийжым тöр гыч лукташ ок лий. Йылме фактым лончылышыла, тудын формыжым, тÿсшым веле огыл, значенийжымат шотыш налман.
Шанче мутын вожшо ала курык марийын шанаш (олык-эрвелла шонаш) мутышто? Тыге шонаш негыз уке: значенийышт нунын тÿрлö. Ынде шанче мутым йылмыштына уке улшо ушанче дене веле мыскара йöре кылдаш гын веле? Марий йылмым туныктышо кугу авторитетан илалше ик профессорлан тыге гына студент-шамычлан чон вургыжын да южо «шанчызым» койдарен каласаш кодеш: «Шанче шанчаш гыч, тÿвыра ÿвыра гыч лектын». Учреждений значениян тöнеж мутынат нимогай вожшо-кылже уке.
Тÿвыра, сымыктыш, тöртык, шанче, тöнеж мутлам, кузе коеш, искусственно шонен луктыныт. Кызытат пале огыл, кö нуным нöштылын чумыртылын. Школышто кужу жап туныктен илыше Морко районысо Алсола марий А. В. Смородинын тыге ойлымыжым шарнем: «Туныктышо-шамычым ямдылыме курслаште руш мут-шамычлан алмаштышым кычалаш пашам пуэдат ыле».
Шуко йылмыште кызыт кумдан кучылталтше газ мутат шонен лукмо. Бельгий химик И. Б. ван Гельмонт, кузе тудо шкеже ойла, ты мутым шонен лукшыла, грек хаос ден немыч гайст (дух) мутлам ушышто кучен. Английысе фирмын у продукцийжын лÿмдымö нейлон шомак хлопок значениян коттон негызеш шочын. Каласаш кÿлеш: газ ден нейлон мут-шамыч илышыште тумарте уке улшо, у предметым ончыктеныт.
А мемнан тÿвыра, сымыктыш, тöртык, шанче, тöнеж мутна-влакым XIX курымышто да XX шÿдияш тÿҥалтышыште кумдан кучылталтше культура, искусство, закон, наука, учреждений олмеш, руш да интернациональный мут-шамыч деч йылмынам эрыктыме шонымаш дене кумылаҥын, 20-шо ийлаште кучылташ темленыт. Шочмо йылмынам «моткоч чот жаплыше», олык-эрвел марий литературный йылмым шымлыше южо наука пашаеҥ-влак (курык марий-влак тыгай сомылым утылан, умылаш лийдымылан шотлат) тöртык да моло шомакым мутерышке тöр праван мут семын пуртынешт, нуно ты кÿлдымаш пашалан жапыштым чаманыде кучылтыт. Азап! Чыла тиде посна «шанчызын» наука да илышым умылымаш кÿкшытшö нерген ок ойло мо?!
Тачысе самырык журналист-шамыч, вуйторыкыштым кугун тарватылде, культура, искусство, закон, наука, учреждений деч шукыж годым кораҥыт да нунын олмеш серымашкышт илалше да шоҥго лудшо-влакым öрыктарыше да нунын шÿлыкыштым лукшо, искусственно ыштыме шÿкшак мутлам пуртат. Нуно, конешне, шонат: нине мутым кучылтмо дене возымышт яндаррак, марий яман, юапан, «пушан» лиеш.
Кеч шотыш налам ыле ушан-шотан марий-шамычын шонымашыштым. Калык поэт М. Казаков «Эх, йылмыжат…» статьяштыже теве кузе ойлен коден: «Пытартыш ийлаште марий сылнымутыш архаизмым — тоштемше, мондалтше шомак-влакым öкымешак пурташ тÿҥалыныт: вуйвер, тулеҥер, тоштер, тулеч молат. Тыште могай-гынат норма лийшаш дыр, вет архаизмым тÿргоч кучылтмаш тупела савырнен кертеш. Илыш ончык кая, айдемат шинча ончылнак вашталтеш, тудын йылмыжат уэм толеш. Кеч-кузе тушкаш тöчö, но тачысе кечысе еҥ нигузеат музейым «тоштер», правительство пöртым «вуйвер», электричествым «тулеҥер» манаш ок тÿҥал. Тиде — йöршын арам паша» («Марий коммуна» газет, 1974 ий, 29.08). Але М. В. Кузнецовын, «У илыш» журналын да вара «Марий коммуна» газетын редакторжын, ойжым лудына: «Акрет годсо тошто мутым пургед луктыт, у мутым шонен луктыт — йылмым ончык колтена шонат. Паша укеште тудыжат изиш йöра, да тидлан лийын моло еҥым öрыктарыме ок кÿл ыле» («У илыш» журнал, 1925 ий, 1 №). Кандашлу вич ий ончыч каласыме ты ой тачысе кечыланат келшен толеш. «Ондакак марий йылмышке пурышо мутлам марлашке кусараш да калыкыште умылыдымашым лукташ нимогай кÿлешыже уке»
(И. С. Галкин. «Марий Эл» газет, 2000 ий, 26.01).
Статья мучашеш «Мутвундынам пойдарена» (тудо 2001 ийыште савыкталтын) изи книга гыч налме икмыняр «мутым» лÿмдем, раш лийже манын, руш мутлам пуэм, а те, лудшо-влак, шÿмда шелде куаныза, могай куатле авторын уш-акылже. Теве нуно: ÿстелъеҥ — чиновник, шынызе — следователь, тавыш — приход, почешлык — последствие, йöнозанлык — промышленность, калыкле тоштер — национальный музей, осалчык — преступник, унитар ыштыквер — унитарное предприятие, шыве — потомок, шÿкалтыш — похлебка, туныктыш тöнеж — образовательное учреждение, оҥлапчык — галстук да тесте дене шуко моло мут. Чыла тиде — умылаш лийдыме уш-акыл паша.
Весымат каласыде кодыман огыл: кугурак ийготан наука пашаеҥ-влак авторлан ик гана веле огыл каҥашым пуэныт. Профессор И. С. Галкинын «У мутым ыштыме деч ончыч чыла могырым пеш сайын шоналташ кÿлеш, у мут умылыдымашым ынже лук» ойжым («Марий Эл» газет, 2000 ий, 26.01) да тушанак савыкталтше «Всякое излишество приводит к пороку» афоризмем «шанчызе» шотыш ок нал, вустыкын унчежлана да вусо «уш-акыл саскажым» чарныде тушка.
Возымем кошартыме деч ончыч М. Казаковын «Эх, йылмыжат…» статьяштыже каласыме ой-шамычым эше ик гана цитироватлем: «Йылме — калык поянлык, тудымат мланде, чодыра, вÿд семынак аралыман, пойдарен вияҥден толман. Тиде эн ончычак литераторын чап пашаже…», «Ме яндар йылме нерген ойлаш йöратена, «тугайрак, тугайрак лийшаш» манына». А лектешыже мемнан мöҥгешла — тудым лавыраҥдена, шÿкаҥдена да умылаш лийдымым ыштена.
Кызытеш сита. Путырак актуальный йодышым каҥашымашке марий-шамыч, поснак йылмына, культурына, йÿлана верч чот шогышо эрвелсе интеллигент-влак, ушнат манын, ÿшанен кодам. Йылмынан ÿмыржö шкенан кидыште, ме тудым кужемденат, кÿчыкемденат кертына.
Г. ЛАВРЕНТЬЕВ,
филологий наука доктор
Йошкар-Ола, Марий Эл
Налмывер: «Чолман» жаплышташ
MariUver 
1938 йылме реформо деч вара мемнан марий «наукышто» Лаврентьев гай «ученый-влак» озаланат, садлан марий «наукына» пеш чот виян… Могай аланым (сферым) от ончал нигушто ни марий терминологий мутер, ни мо уке… Лаврентьев гай «ученый-влкын» у мутым руш йылме гыч налын марий мучашым ушаш вел ушышт сита… Садлан вашке ме «научно разговаривать ышташ» тÿҥалына. Тыгак мемнан марий газетна-влак вашке руш йылманыш савырат. Пошкырт кундем эргыжын, Валериан Васильевын, южо газет вуйлатыше деч, тÿняончалтышыже шукылан кумдарак лийын. Кажне илыше йылмыш ик ийыште тÿжем дене у мутым шонен луктын пуртат. Молан манаш гын, илыш кечын ваталтеш, у эре лектынак шога. Мыняр у мут кажне ийын марий йылмыш пурталтеш? Кажне марий шкенжым гына ушанлан шотла, да весе-влакым шудалын, вурсен, кöраненак вийжым пытара. Лучо шинчам да у мут-влакым шонен луктам ыле, вара пырля шинчын моло-влакынат мутыштым шотыш налын, каҥашен налын, калыклан темлаш лиеш ыле. Да писын гына нине у мут-влакым савыктен калык коклаште шараш, тек калык шке ойыра мом кучылташ, мом уке. Кызыт мемнан кöн кидыштыже марий газет, але журнал чыла нуно пунчалыт… Нуно вет ЭН УШАН улыт. Шке жапыштыже Лаврентьевын марий йылме уроклашкыже коштынам… йокрокрак нимоат лийын огыл, шукырак коштам гын, марий йылмым ужмышудымыш савырнем ыле, такшым марий йылмым эре йöратенам.
>Тÿвыра мутым ала тÿвыргаш (Уржа озым тÿвырген, тÿвырген кушшо озым) шочыктен?
10 томан «Марий мутер», 7-ше том, 306 лш:
ТӰВЫР — диал. хороший, прекрасный
>Сымыктыш шомакынат ачаже-аваже уке. Тудым сымыстараш мут дене (Каче самырык ÿдырым сымыстарен шынден) кылдаш ок лий: нине мут-влак коклаште кож да кожер кокласе гай семантический кыл уке.
«Марий мутер», 6-шо том, 354 лш:
СЫМЫСТАРЫШЕ — 2. прил. чарующий, очаравательный
Ончална кузе руш йылмыш ИСКУССТВО мут толын, Википедий:
Иску́сство (от др.-русск. или ст.-слав. искусъ — опыт, истязание[1]) — образное осмысление действительности, процесс или итог выражения[2] внутреннего мира[3] в (художественном) образе, творческое сочетание элементов таким способом, который отражает идеи, чувства или эмоции.
Вара ‘искусъ — опыт, истязание’ тиде мутын таче кечын мом ончыктымыж дене тунарак чот кылдалтын мо? Молан руш йылмыште тиде мутым шонен лукмо, марла шонен лукташ ок лий? Ынде вара марий еҥын вуйжо лач рушла гына шона мо?
>Тöртык могай мут гыч лектын? …тöр гыч лукташ ок лий.
«Марий мутер», 7-ше том, 193 лш:
ТÖР — 5. прил. справедливый, правдивый, правильный; действующий согласно правде.
8. сущ. истина, правда, правдивость, справедливость.
Мемнам ÿмырна мучко шукыжым рушла гына туныктеныт да иктаж мутым руш йылме гоч пален налына гын, тидым кузе марла каласаш лиеш манын огынат шоно, йогыш каенна, вуйнам пудыртылмына ок шу.
Мыйым тиде статьяште теве мо ӧрыктара. «Наука доктор» койдарен, шылтален воза, а шкеже вес ойым ок пу, вес йӧным ок ончыкто(альтернативе манметым). А вет мемнан ончылно корнывож коктылан шелалтын. Але ме йылмынам вияҥден, тудым арален кодена, але рушаҥын пытена. Можыч Лавреньтев йолташ вес шолып корным пала? Палет гын, ончыкто калыклан. Уке гын, шке пиж йылме вияҥдыме корныш. Але молылан чаракым ит ыште.
Теве тыгай «наука доктор-влак» марий йылмым кормыжтен шынденыт, авырен налыныт йырваш да умбакыже вияҥаш йӧным огыт пу. Нӧштылыт иктымак шӱдӧ пачаш, пӧрдыт ик верыштак, а ончык кайымаш уке.
Юмылан тау, вес шонышан-влакат улыт, шукышт «наука доктор» лӱманат огытыл, но садак пайдале пашам ыштенак шогат.
Как я понимаю из текста и комментарий, я понимаю, что есть проблемы с терминологией в разных областях жизненной среды. Были бы слова на родном языке — были бы учебные материалы на языке предков. Куда годиться, если марийцы используют такие слова, как йоча-сад. Могли бы наши филологи придумать свои слова. К примеру, финны мобильный телефон говорят по-своему: Tietopuhelin, что означает «дорожная говорящая линия»
Ай-яй-яй-яй-яй, марий йылмым огыт йӧрате, Лаврентьев. Молан тыгай варваризм-влакым возет: «конешне», «цитироватлем». Мыйже вет тыгай мут-влак кӧра, воштылам гына. Тау, мыйын ӱмыржӧ кужурак лиеш, манат вет: воштылмаш илышым кужемдеш.
искусственный — тиде «лӱмын ыштыме» марла лиеш, тыгай мутым палет, але уке?
>К примеру, финны мобильный телефон говорят по-своему: Tietopuhelin, что означает “дорожная говорящая линия”
Финла литератур йылмыште «мобильный телефон» «matkapuhelin» (кутырмо йылмыште — «kännykkä») маналтеш. Matka — коштмаш, кудалыштмаш; корно. Puhelin ‘телефон’ — puhua ‘ойлаш’ глагол гыч ыштыме.
Мемнан у мут-влак верч шогышо «Марий Эл радионат» ‘сото кыл’ да ‘сото телефон’ манеш, руш ‘сотовый телефон’ семын. ‘Сотовый’ руш ‘соты’ мут гыч. Википедий:
Сотовая связь — один из видов мобильной радиосвязи, в основе которого лежит сотовая сеть. Ключевая особенность заключается в том, что общая зона покрытия делится на ячейки (соты), определяющиеся зонами покрытия отдельных базовых станций (БС). Соты частично перекрываются и вместе образуют сеть.
‘Соты’ марлаже ‘караш’ (ончо Марий мутер, 2-шо том, 254 лш), ‘караш’ тыште ‘орать’ манмым ок ончыкто, южо вере тиде мутымак ‘карш’ маныт. Садлан ‘сотовая связь’ — ‘сото кыл’ огыл ‘кар(а)ш кыл’; ‘сотовый, мобильный телефон’ — ‘кар(а)ш телефон’, але ‘корно телефон’, пырля возаш гын ‘корнытелефон’. ‘Сото’ марий йылмыште ‘светлый, белый, чистый’ манмым ончыкта.
Tелефоным кусараш гын — кутырчык, ойлчык, кутырлык, ойлык але шке весым темлыза.
Лаврентьев марий йылмым руш йылме негызеш чоҥаш тырша. Ойлыманат огыл, руш йылме — «великий» йылме улеш-ыс! Марий йылмын руш йылме дене нимогай кыл уке да ок лий, тиде «наука доктор» таче марте умылаш ок мошто да марий йылмылан осал пашам шукертсек ышта. Тыгай «наука доктор» марий калыклан кÿлеш мо?